Hin Sedemên Bêdewletbûna Me

Kekê Husên DuZen, îroj li ser Facebookê da behsa mijarekî giring kiribû. Li ser vê mijarê min jî got ka wek şirove ez jî fikra xwe binivîsim. Lê min nikaribû wan ramanên xwe wusa bi kurtayî bigota. Vêca, ez li vir wê nivîsa Husên DuZen û wê şiroveya xwe, hindek berfirekirî diweşînim.

Husên DuZen wusa nivîsîye:

“Di șirovekirina nedewletbûna Kurdistanê de her kêmasiyek ber bi çavên min ketiye. Gelo bi dirêjahiya sed salan ev gelê li ser axa xwe bicûhbûyî nikarîbû bibe dewlet? Bi min wisa tê ku mifteya bersîva vê pirsyarê di cîhekî kûr de ye ku heta lêkolînên bûyî xwe nikarîbûn bighandanayê. Bêguman ruhiyeta civakî ya kurdan ji bo vê rewșê xwedî cihekî girîng e. Lê jê jî bêtir bi min wisa tê ku hêzeke din heye ku her nexwestiye kurd bibin dewlet. Gelo dibe ku dewlemendiya neftê ya axa wan be, ev astengiya ku li pêșber dewletbûna kurdan bûye kelem? Qe nebe ev dikare ji bo destpêka karê li ser vê babetê bibe alîkar. Her weha wek ku caranan tê gotin kurdbûna Selahhadînê Eyûbî jî dikare bandora xwe li ser dunya rojava hiștibe ji bo ku nehêlin kurd bibin dewlet. Her weha lawaziya xweshbînî û adaletê di dînê îslamê de jî dikare mîna sedemekî bê dîtin ku ji geșbûna hizra kurdewarî re bûye asteng. Ji ber ku nedewletbûna kurdan xwedî ewqas sedemên tevlihev e, dê qolincên dewletbûna wan jî zaf bi êș bin.“

Kompozîsyon, 2014, hibra çînî, 12x15 cm

Nivîsa min ya şirove jî ev e:

Ez dibêm qê li kêleka ew faktorên ku te behsa wan kirîye, hin faktorên din jî hene. Ji sala 1850 yan û pê va alerjîyekî dewletên rojava li himber Kurdan çêdibe. Rola mîsyonerên xirîstîyan di nav Asurî û Ermenîyan da û li hin deverên Kurdistanê kuştina hin Asûrî û Ermenîyan bi destê Kurdan va, sedemên sereke yên vê alerjîyê ne. Divê em ji bîr nekin ku mîsyoner wek sîxûr û rojnamevanên serdema me bûn. Dema ku ew vedigerîyan welatên xwe, raporan didan berpirsîyarên xwe, bi rojnamevanan ra dipeyvîyan û pirtûkan dinivîsandin. Dema ku mîsyoner diçûne Kurdistanê, bi wan ra wergerên wan yên Ermenî hebûn û ev werger kesên zimannas, xwenda û neteweperestên Ermenî bûn. Hemû zanîn û malûmatên ku ê ev mîsyoner û her wusa jî ew balyozxaneyên dewletan ku li Kurdistanê û li Tirkîyê hebûn di derbarê Kurdan da werbigirtana, wek mînak, di derbarê axa û begê Kurdan, nifûs û hejmara Kurdan, Kurd çi dikin û çi nakin û hwd., pêşî divîya ji parzona (fîltre) van Ermenîyan ra derbasbibûya. Wergeran û berpirsîyarên patrikxane û dêrên Ermenîyan û her wusa jî ronakbîrên Ermenîyan, di derbarê Kurdan û Kurdistanê da dezenformasyonan didan diplomat û mîsyonerên Ewropî.

Di warê hikumdarîya li ser axa Kurdistanê da, hê ji salên 1880 yan da, di navbera Kurdan û Ermenîyan (miletê sadiqê Osmanîyan) da reqabet hebû. Ermenîya hikumdarîya Tirkan li ser xwe qebûldikir, lê nedixwestin di nava dewletekî Kurdan da bin. Osmanîyan di salên 1880 yan û pê va, di pêvajoya şerên Uris û Tirkan da Ermenîyan dikûşt lê Ermenîyan gilî û gazindan ji Kurdan dikir, ew “sadiqên” efendîyên xwe bûn, lê em Kurd ne wekî wan bûn. Tirkan di nav şerê dinyayê yê yekan da komkujî bi Ermenîyan kirin (1915), lê di salên 1916 - 1917 da Ermenîyên çekdar ketin pêş artêşa Ûris (ku hingê hima bêje nîvê bakûrê Kurdistana îroyîn dagirkiribû), vê carê heyfa xwe ji Kurdan sitandin û en hindik 700 hezar Kurd hatin kuştin û ji ber xelayê mirin. Bi şoreşa Bolşevîkan (1917) ra artêşa Ûris û ev Ermenî ji Kurdistanê vekişîn.

Dema ku şerê dinyayê yê yeka qedîya (1918), Kurd û bakûrê Kurdistanê di rewşekî gelek xirab û perîşan da bûn, beşekî mezin ya nifûsê hatibû kuştin, nefîkirin û xelayî jî Kurdan mehfkiribû. Weşanên rêxistinên Kurdan yên hingê, behsa van yekan dikin. Her di wê serdemê da Tirkan di nav Kurdan da propaxandeya wê yekê dikirin ku, “gawir dixwazin Kurdistanê bikin Ermenistan”. Beşekî Kurdan ji ber vê tirsê, bûn hevkarên Tirkan û her wusa jî ji ber vê tirsê li dijî Fransizan şerkirin, dîsa her di wê demê da Tirkan ji Kurdan ra digotin ku em ê mafê we yên netewî û otonomîyê bidine we, bi vî awayî Kurd hatin xapandin. Divê were gotin ku, gelek Kurd jî nehatin xapandin û bawerîya xwe bi Tirkan neanîn. Bê guman meriv li vir dikare behsa ewan qelsîyên ku di nav Kurdan da hene jî bike, wek perçebûna olî, eşîrtî, zaravayî û hwd., lê ev nayê wê wateyê ku tiştên bi vî awayî li ba Ereb û Arnawutan tunebûne, ku ew bûn xwedî dewlet.

Dema ku em gihîştên salên 1919 û 1920 an, di konferansên aşîtîyê li Ewropayê da, delegeyên Kurd û Ermenî ketin qirka hevdû, ka kê der Kurdistan e û kê der jî Ermenistan e. Dema ku meriv nexşeya Kurdistan û Ermenistanê ya di peymana têkçûyî ya Sevrê da dinêre, meriv dibîne ka çiqas neheqî li Kurdan hatîye kirin. Polîtîkaya dewleta Ermenistanê ya van 30 salên dawî di derbarê Kurdên ku li Ermenistanê dijîyan û dijîn, (ew dêk û dolabên ku dewlet û neteweperestên Ermenî anîne serê Kurdên me yên li Ermenistanê, çewa Kurdên misilman yên bijarte hatin kuştin û berî 20 hezar Kurdên misilman dan û çewa dubendîyê kirin nav Kurdên me yên Êzidî. Çewa li wê derê miletekî bi navê Êzidî û zimanekî bi navê êzidikî dane çêkirinê û ew planên wan yên li ser Kurdên Zaza û Elewî), dikare ji bo me nîyeta Ermenîyan ya di derbarê Kurdan da, ya despêka sedsala 20a jî eşkere û ronahî bike.

Kompozîsyon,2013, reji, 29,5x21 cm

Kurd di van şertên ku min li jorê behsa wan kirîye da derbasê sedsala 20an bûbûn, ew sedsala ku wek “berbanga şîyarbûn û mafên miletên bindest” dihate binavkirinê, ji alîyekî va behsa Prensîpên Wîlson û alîyekî dî va, xwedê giravî “mafê çarenivîsa neteweyan” ya Bolşevîkan dihate kirin. Herçî Bolşevîk bûn, ew dewleta pêşî bûn ku hikumeta Enqerê (1920) naskirin û her wusa jî bi cebirxane û alîkarîya maddî ya zêr alîkarîya hikumeta Tirkan ya Enqerê (Kemalîstan) kirin her wê demê da fîloyên firokeyên şer jî dabûn Tirkan.

Ji sala 1921ê û pê va îngîlîz jî bûn hevalbendên Tirkan û balansa şerê Tirk û Yunanan (1919-1922) guherî û Yunan şikestin. Di sala 1920 a da, li Enqerê di nav Îttîhatçîyan da (ku paşê piranîya wan bûn Kemalîst), gotina herî populer gotina "rêheval" ango "yoldaş" a tirkî ye. Tirkan bi zîrektî xwe li ber dilê Bolşevîkan xweş kir û Bolşevîkan jî, ji bo ku di şerê navxweyî yê Rusyayê da, bikaribin da serbikebin, sinorên xwe yên li Qafqasan û Derya Reş bikin nav garantîyê da û îmtiyazên rêyên deryayî (derbazgehên ku di navbera Deryaya Reş û Egeyê da hene) bidestbixin, bûn dostên Tirkan. Ji bo Bolşevîkan ne pîvanên exlakî, wîjdanî û ne jî mafê çarenivîsa xelkên bindest muhîm bûn. Ew bûn dostên qetlîamkarên Kurd, Yunan û Ermenîyan.

Di pêvajoya komkujîyên ku dewleta Tirk li ser Kurdan kirin (Qoçgirî 1921a heta Dêrsîm 1938a), di warê maddî û manewî da Bolşevîk hevkarên Tirkan bûn. Wek mînak ji bo fetisandina serîhildana Agirîyê (1926-1930) Sovyetê alîkarîya istixbaratî daye Tirkan û her wusa jî Kurdên ku li pişt çîyayê Agirî, di Naxçîwanê (di nav Sovyetê da bû) dijîyan, bi zorekî koçberê cumhurîyetên Asya Navîn dike. Her wusa jî, komkujîya Dêrsîmê, ji alîyê Komuntern (Enternasyonala 3ya) va wek “reformên enerjîk yê Kemalîstan” tê bi navkirin û silavkirin.

Di serdema çarîtîya (Qeyserî) Rusyayê da, ji ber ku ew dijminên Tirkan bûn, hin têkilîyên Kurdan bi Rusyayê ra hebûn, Bolşevîkan van têkilîyên nepenî dane Tirkan. Ez bi xwe di wê şikê da me ku, di deşîfrekirina rêxistina Azadîyê da tilîya Bolşevîkan jî heye. Ew rola Xalid Begê Cibrî û hevalên wî, bi îhtîmalekî mezin ji alîyê Bolşevîkan va li ba Tirkan tê deşîfrekirinê.

Sewîya hizra netewî, ronakbîrî û rêxistînbûna Kurdan her çiqas nedihîgîşt asta miletên xirîstîyan yên Balkanan jî, lê ji ya Ereb û Arnawûdan kêmtir nîn bû, lê dezavantaja me di warê erdnîgarîyê da jî hebû, em wek welat û milet li kêleka Tirkan û Tirkîyê da bûn, ev yek karê Tirkan hêsantir kir. Wek mînak, dema ku piştî şerên Balkanan, ji ber serketina Yunanîstan û Bulgarîstanê û şikestina dewleta Osmanî, êdî Arnawutluk di warê erdnîgarîyê da ji dewleta Osmanî qût bûbû, hingê bi vê avantaja mezin dewleta Arnawutlukê hate avakirinê.

Ez di wê bawerîyê da me ku yek ji mifteyên girîng ya sedemên bindestîya me, di nav wê telgrafa ku Mustafa Kemal ji serleşkerîya artêşa Cezîre ya Osmanlî ra şandibû da ye (1918). Dema ku ji wan ra digot ku: “dijmintîya Kurdan li himberî îngîlîz û Fransizsan wusa gurr û geş bikin da ku di siberojê da êdî ev dijminatî neyete sererastkirin.”. Erê, Mustafa Kemalê dostê Lenîn û Sovyetê, hingê me kir dijminên îngîlîz û Fransizan. Kurdan li başûr, li Silêmanî li himberê îngîlîzan ji bo serxwebûnê dest bi şer kirin (di serdemekî da ku Hîndîstana mezin jî nikaribû vê daxwazê bikira, hingê dewletên manda avadibûn û ê İraqa îroyîn jî bi tevî başûrê Kurdistanê paşê bibûya mandeya îngîlîzan) û her wusa jî li bajarên İntab, Maraş û Ruhayê da jî li himberê Fransizan şer kirin. Ev bûyerên hanê, ew alerjîya dewletên rojavayê ya ku li himber me Kurdan hebû hê jî zêdetir kir.

Biryar, 2013, rejî, 16,5x10 cm

Divê ez li vir behsa wê yekê bikim ku, di şerê cîhanê ya yeka da Îngîlîz û Fransiz hevpeymanên hev bûn û dewleta Osmanî û Almanyayê di şer da şikandin. Dewleta Osmanî bi Mutarekeya Mondrosê di sala 1918 da dev ji çekan berda û hêzên serketî jî ketin nav axa dewleta Osmanî. Îngîlîz ketin İraq û Fransiz jî Sûrîya îroyîn. Ev tên zanîn. Ew tiştê ku me zêde fêhmnekirîye ev e: Kurd ne berîya şer û ne jî di pêvajoyê şer da li himberê dewleta Osmanî, ji bo mafên xwe yên netewî şernekiribûn (tenê li Qoçgirî û li Dêrsîmê da ne di bin qontrola Tirkan da bûn), lê bi handan û tûjkirina Tirkan (dewleta di şer da şikestî), Kurdan li himberê Îngîlîz û Fransizan (dewletên di şer da serketî) ketin nav şer. Ev yek ji alîyê Îngîlîz û Fransizan va, di asta heremî da wek terrîya (dûv) şerê cîhanê ya yekan hat hesibandin, Kurd wek fedayîyên dewleta Osmanî hatin xwiyakirin. 

Ji bo ku em baştir vê pêvajoyê fêhmbikin, de ka em wê serdem û pratîka Kurdan bînin sala 2003 ya: Di şerê Amerîka û hevpeymanên wê yê bi dewleta İraqê ra, İraq şikest û hêzên Amerîkayê İraqê dagirkirin. Ku Kurdan bi aqilê salên 1920an tevbigerîyana wê li himber Amerîkayê biketina nav şer (di mînaka Şêx Mehmud da ji bo serxwebûnê û di mînaka İntab, Maraş û Ruhayê da jî ji bo parastina xaka dewleta İraqê). Kurdan li başûrê Kurdistanê (bê guman bi dehan salan li himberê dewleta İraqê şer kiribûn) di sala 2003 ya da, wekî despêka sedsala 20 an nekir, ew bûn hevpeymanên Amerîkayê û gihîştin statuya xwe ya niha. Lê li bakûrê Kurdistanê Kurdên “antî emperyalîst” hebûn, em baş dizanin ka çewa PKK di sala 2003 ya da, mil bi mil bi çepên Tirkan ra, li dijî şerê ruxandina rejima Saddam derket. Berîya ruxandina Saddam, di Newroza 2003 yan da, li Amedê nîv mîlyon Kurdên bi fikrên PKK gêj û efsûnbûyî, li dij şer derdiketin û ji bo “aşîtiyê” diqîrîyan! Ji bo wê “aşîtîya” ku li ser kolebûn û bindestîya me hatîye avakirinê! Li bajarên Tirkîyê jî, hêzên çep, rast û îslamî bi heman daxwazan rabîbûn ser pîyan.

Peymana Sevra têkçûyî û Lozana ku heta niha hê jî ji me nehatîye ku em wê xirabikin, her piştî evan bûyerên dîrokî çêbûne. Tirkan piştî demekî kin me Kurdan şikand û wek îronîya dîrokê, leqabên “Gazî, Kahraman, Şanlı” danîn pêş bajarên bakûrê Kurdistanê yên navborî! Di vê şikandin, bindestkirina Kurdan da, Tirkan hem ji emperyalîstan (îngîlîz û Fransiz) û hem jî ji Sovyeta komunîst alîkarîyê sitandin!

Di salên 1920 an da dinya emperyalîst û ya komunîst bi hev ra, bê rehm li Kurdan hatibûn xezebê û peymana lanetî ya Lozanê (1923) ev bindestîya me ya heta îroj tayînkir. Ji wê çaxê va, dewletên bi hêz yên cîhanê, bi tevî dewletên dagirkerên Kurdistanê, bûne notirvanên “pîrozbûna” van tixûbên ku milet û welatê me perçedikin û ku bûne sembolên bindestî û bêdewletbûna me. Divê em ji bîrnekin ku, di sala 1991ê da ku Sovyet hilneweşîya, hêzên rojavayî wê bi ti awayî nikaribûna Seddam ji Quweytê derxistana û her wusa jî ev statûya me ya ku li başûrê welatê me da heye, wê pêknehata.

20/11/2020

Xençer û qelem, 2014, teknîka tevlîhev, 21x30 cm