25/02/2010

Narin, 2000, rengên pastel, 100x70 cm.


Jın,1999, rengên bı don, 70x50 cm.


Hunermenda Dengxweş û Kemıli, Rojda

Dema ku cara pêşi mın dengê Rojda’yê sehkır, ez dıbêm qê sıtrana Helimcanê ya Meryemxan’ê dıgot, ew rengê dengê wê û awayê şırova wê geleki tesir lı mın kır. Bı vi awayi êdi dı nav kom û komên jınan da, her dem bala mın zêdetır lı ser Rojdayê bû. Mın meraq dıkır ka çewa dıkare dengeki hınde gurr, xwezayi û rınd, û her wusa qabiliyet û enerjiyeke hınde bı hêz dı keçıkeki bejın kın da hebe. Mın meraq dıkır ka jı kê derê ye, serpêhatiya jiyana wê çewa ye û jı kê hini van sıtranan bûye.

Û dema ku nêzikê çar sal beriya nıha mın jı çapemeniya kurdi sehkır ku vayê Rojda zewıci ye, ez berketım. Ew cara pêşin bû ku ez lı ber zewaca keseki dıketım. Tê bira mın hıngê du xwıngên mın bı mêvandari hatıbûn ba mın û me lı ser Rojdayê, hunera wê û her wusa zewaca wê sohbetê dıkır. Xwışkên mın ecebmayi jı mın pırsi bûn: “ma tu jı aliki va dıbêji ku tu gelek jı deng û hunera Rojdayê hızdıki û aliki di va ji tu lı ber zewaca wê dıkebi, ev çı mesele ye?” Mın ji, jı wan ra behsa cıvata Kurdan kırıbû, ku çewa cıvateki ye ku bı serdestiya mêran hatiye avakırın û hunandın. Mın got ku ez dıtırsım ku Rojda bı zewaca xwe, dı nav mal û zarokan da asê bımine û her wusa mêrê wê ji dı hunera wê da, jı jê ra nebe aligır û pışt. Mın jı wan ra behsa mêrê Kurd kırıbû ku çewa beriya zewacê “nazık” û “nermık”ın û pışti zewacê ji çewa dıbın serdest û bê rehm.

Werhasıl Rojda êdi zewıci bû û ez herdem bı meraq hêviya hewadisên wê mabûm: Gelo lı gel zewacê ji, wê ev keçıka deng xweş û xwedi qabiliyet karıbûya hunera xwe berdewam bıkıra? Dı vê navberê da hın kilipên Rojdayê dı televizyonên kurdi da derketın û paşê mın bıhist ku vayê CD ya xweya ferdi derxısti ye.

Dı dawiya sala 2006 a da jı bo “Festivala Şêwekariya Dıhokê ya 1a”, jı ser bakûrê welatê me ra, ez çûbûm perça Kurdıstana serbest. Dı vegerê da, jı ber berfê ez lı Diyarbekırê asê mam. Fırokexaneya Diyarbekırê hatıbû gırtın, ne dıkarıbû fıroke xwe lê danın û ne ji rabın. Her çıqas maleki me lı Diyarbekırê hebû ji, mın ne dıxwest ez jı bernama xwe derkebım, lewra mın soz dabû xanım û zarokên xwe ku sersalê ez ê lı ba wan bım. Jı mecbûriyê ez bı otobêsê ketım rê. Lı gor salıxan ew çend sal bûn ku berfeki wusa lı Diyarbekırê nebari bû.

Mın bala xwe dayê ku dı nav otobêsê da çend serbazên “paye”bılınd ên leşkerê Tırkên işgalkar ji hene. Ew bı cılên sıwil bûn û dema ku leşgerên xeşim lı ber wan da derbas dıbûn sılav dıdan wan û dı axaftınên xwe da jı wan ra dıgotın “komutanım”. Ew jı vê xitabê acız lı derdora xwe lı rêwiyan dınhêrtın. Tırs û telaş jı rûyê wan xwıya dıkır. Ew ji mecbûr mabûn ku bı otobêsê herın Enqera ya xwe. Werhasıl, dı nav berfê da otobês hêdi hêdi dıçû û derdorê nıvê şevê, jı bo navbereke pıçûk em gıhiştın otogara Sıweregê. Jı bo hewcadariyên xwe, kêm kes jı otobêsê peyabûn. Berfa ku ketıbû vêca qeşa gırtıbû. Dengeki bû sedem da ku ez ji peyabım. Belê dı wê serma û seqama meydana otogarê da, zılameki 20-25 sali lı ber dezgeha xwe ya kaset fırotınê sekıni bû, CD ya nû ya Rojdayê danibû ser û dengê “Xeriba Beyani” bılınd dıbû. Her çıqas niyeta mın ew bû ku lı Stenbolê ez disa herım N.Ç.M. yê û jı wır jı xwe ra CD yên nû bıkırım ji (havina derbasbûyi mın jı xwe ra derdora 30 CD yan kıri bû), nızanım sedema ew tırs û telaşa qumandarên Tırkan bû, yan ji wê manzaraya surrealist a otogara kêm ronahi û xali û ew kasetfıroşê ku jı sermayê her du destên xwe xıstıbû kûrga şalê xwe û xwe kışandıbû ser hev bû, mın çû jı xwe ra CD ya “Sebra Mın” sıtand, kır nav kûrga paltoyê xwe û mın rêwitiya xwe berdewam kır.



Dı vê CD ya xwe da Rojda sıtranên xelki û yên dengbêjên navdar bı dengê xwe yê gurr û lıhevhati bı awayeki modern û ritmik jı me ra şırovedıke. Her wusa du sıtranên ku wê bı xwe gotın û muzika wan çêkıriye ji hene. Hunera Rojdayê jı bo sıberoja muzika kurdi hêvi têdıxe dılê merıv. Xwıya dıke ku pışti tecrubeya derdorê 15 salan ya dı nav komên muzikê da, nıha êdi ew wext hatiye ku Rojda per û baskên xwe veke û bı qabiliyeta xwe ya huneri, ber bı asoya ronak ya muzika kurdi bıfıre. Jı xwe ev lı Rojdayê tê. Kom dıbe ku xwedi roleki bın lê belê huner û her wusa hunera muzikê ji bı ferdên serbıxwe lıxwedıxe û geşdıbe.

Bê guman Rojda xanım baş bı zımanê kurdi dızane. Ew kurmanciya xwe bı awayeki xwezayi (dı şertên işgala Tırkiyê da), jı dê û bavê xwe hinbûye. Ev zanina zımanê kurdi avantajeke baş dıde wê û jı bo wê bûye mıfta vekırına dınyaya muzika kurdi. Jı xwe yên ku ne xwedi wê mıfta piroz bın, ne dıkarın xwe nêzikê sıtranên Meryemxanê û ne ji yên dengbêjên mezın bıkın. Wê jı pıçûkatiya xwe va jı jın û keçên gundê xwe sıtranan sehkıriye bı jın û keçên malê ra sıtranan gotiye.


Bı awayeki ciddi Rojdayê bı “Koma Gulên Xerzan” ra, dest bı sıtranbêjiyê dıke. Ew lı kêleka kekê xwe yê muzikvan Çiya û endamên dın yê komê, sıtranan dıbêje, beşdarê şahi, şev û konseran dıbe û bı navê vê koma xwe CD yan derdıxın.

Ez ne xewzan û ne ji remildar ım, lê belê wek hunermendeki Kurd, lı vır ez dıxwazım tehlûkeki ku lı pêş hunermenda hêja heye, destnişan bıkım. Ev tehlûke lı pêş her hunermendi heye. Partiyên Kurdan hunermendan dıkın koleyên xwe, wan jı bo menfaatên xwe yên hızbi bı kar tinın, wan dıkın teri û dûvıkên xwe. Ew jı hunermendên xwedi şexsiyet û serbıxwe acız ın. Hunermend dıvê serxwebûna xwe lı hımber teşkilat û partiyan bıparêzın. Dıvê ew anagorê qabiliyet û daxwazên xwe jı bo sıberoja hunera xwe, jı xwe ra proje û bernameyan çêkın, bı xwe bawer bın û jı serbestiya xwe tu tawizan nedın. İdeolojiyên hışk, şablonên siyasi hunerê dıkujın û hunermenda ji dı nav çeperan da asê dıkın û wan dıfetısinın. Xeyni van tıştan, bê guman mılet û welatê me hê bındest ın, hunermend dıvê çav û guhê xwe jı rewşa siyasi ra ji negrın. Ev mılet û ev welat çıqas yên serok, pêşmerge, gerilla û siyasetvanan be, en hındık hewqas yên her Kurdi û hunermendên Kurd ji ne.

Dı CD ya Rojda da sıtrana heri zêde tesir lı mın kır sıtrana “Ax Welat“ bû . Nızanım, jı ber ku gotın û muzika vê sıtranê ( Her wusa ya sıtrana “Sebrê” ji) Rojda bı xwe çêkıri ye jı ber vê yekê ye, an ji sedema ku van kêm gotınên vê sıtrana hanê, ku bı awayeki gelek sade û zelal derd, kul û trajediya mılet û welatê me jı me ra dıbêje ye hewqa tesir lı mın kır, ez nızanım. Her wusa muzika van her du sıtranan ji xwırt û lıhevhati ye.

Herçi sıtrana “Wey Dıl” e, dı vır da wêrekti û şarezabûna Rojdayê baş xwıya dıke, lewra dıkare derkebe pêşberi dengê Şakıro yê rehmeti. Rojdayê bı hostatiyeke baş xwe dıde ber vi barê gıran. Ev cara dıdoyan e ku ez leqayê hunermendeki têm ku lı ser dengê hunermendeki ku jı me barkıri ye, bı vi awayê dıxebıte. Ednan Kerimê dengxweş û hêja ji dı dawiya sıtraneki da, bı dengê Tahir Tefiqê nemır ra dıstıre. Lê ya ku Rojdayê kıri, ez dıbêm qê hê ji zehmettır e. Lewra ew wek jın dıkare bı rengê dengê Şakıroyê nemır bıstıre.

Jı aliyê di va, dı jınûva şırovekırına sıtrana “Wey Dıl” da şaşitıyeki ji hatıyekırın: Wek çavkaniya vê sıtranê navê Dengbêj Şakıro hatiye nıvisin û tu malumatên dın lı ser vê sıtrana bı hêz û heybet nehatiye gotın. Dıbe ku yek jı wan kesên ku beriya Rojdayê vê sıtranê bı rengê hêza dengê xwe şırovekıriye û gıhandiye neslên nû Şakıro be, lê belê Şakıro yê rehmeti vê sıtranê çênekıri ye. Her wusa dı CD ya Şakıro ya “ Şahê Dengbêjan Şakıro -“Neminım””da ji tu malumat lı ser çavkaniya vê sıtranê û sıtranên mayin nehatiye nıvisin. Dı CD ya wi ya bı navê “Reben ım Medet” da ji her bı vi awayi tu malumat lı ser sıtranên ku ew dıstrê tune ne. Ev kêmasiyeki mezın a şirketa “Çağdaş Muzik” ê ye.

Ew kesê ku vê sıtrana gurr û bı heybet çêkıri ye, dengbêjê bı navûdeng Evdalê Zeynıkê bı xwe ye. Çewa ku em jı kıtêba Ahmet Arasê hêja hindıbın, navê orjinal ya vê sıtranê “Dêrsım e Xweş Dêrsım e” ye. (Bınêre: Ahmet Aras, Şaırê Kurda yê Efsanevi EVDALÊ ZEYNIKÊ, Weşanên Deng, 1996, İstanbol, rûpelên 86-88 ) Ahmet Aras jı sala 1966 heta 1996, dı nav şertên gelek zehmet da lêkolineki geleki hêja dı derbarê dengbêjê me yê mezın Evdalê Zeynıkê da kıriye. Resamê me yê hêja Arif Sevinç ji, vê kıtêbê bı resımên xwe yên xweşık xemılandiye.


Em jı vê kıtêbê hindıbın ku Evdal vê sıtrana xwe dı sala 1865 a da, dema ku ew tevi Surmeli Memet Paşa û 400 sıwarên wi yên Kurd va, jı bo herın şerê Xozanê dı nav Dêrsimê ra derbas dıbın, derdıxe. Surmeli Memet Paşa û sıwarên wi lı ser daxwaza dewleta Osmaniya dıçın Xozana Edeneyê jı bo beşdarê şerê lı dıj Turkmenan bıbın. Jı bo vi şeri, dewleta Osmaniya jı gelek deveran hêz û leşkeran berhevkıriye.

Dı derbarê vê sıtranê da, neviyê Evdalê Zeynıkê, Emerê Zeynıkê dı 65 saliya xwe da, dı sala 1966 a da jı nıviskar Ahmet Aras ra wusa dıbêje: «...Mın kalkê xwe dit û kılam û meqamên xwe jı wi hıldan, kalkê mın sal û niveki, du salan berya şer wefat kır. (Şerê dunyayê 1) Ez wê çaxê dozde- sêzde sali bûm. Ew dengbêjên me yên Serhedê bı pırani lı gor qaide û meqamên wi dıstrên...Wexta ku kalkê mın wefat kır kalkê mın sed û deh sali bû...Wexta ku Surmeli Memed Paşa dıçe Xozanê, kalkê mın ji bı xwe ra dıbe. Ew ne tenê dengbêjê Memed Paşa bûye, rispi wi bûye ji. Rêya wan dı Dêrsımê ra derbas dıbe. Dêrsım jı wê çaxê lı ber dewletê dı halê asêbûnê da bûye. Şayişan dıkın ku xelkê Dêrsımê tışteki bı wan bıke.
Lê tıştek nabe, ew bı selameti derbas dıbın dıçın. Tebieta Dêrsım a hov û har tesireke mezın lı kalıkê mın dıke. Kalkê mın lı ser Dêrsım û bedewên Dêrsım, kılama “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” derdıxe. Ewi jı wê kılama xwe pır hez dıkır.»
Rûpala 170,ya kıtêba navbıhuri.


“Evdalê Zeynê”, 1997, hıbırpastel, 25x 13,5 cm.

Lı Xozanê da, dı navbera hêzên Surmeli Mehmed Paşa û Turkmenên ku lı hımber dewleta Osmani serihıldane tu şer çênabe. Lê belê pışti şer lı Xozanê, dı nav şervanên Surmeli Mehmed Paşa da nexweşiya kolerayê peyda dıbe û jı 400 sıwarên Mehmed Paşa, tenê 40-50 kes jı vê nexweşiyê dıfılıtın û paşta tên herema Kela Elajgırê ya Serhedê. Evdalê Zeynıkê ji yek jı wan kesên fılıti ye. Lı ser vê trajediya sıwarên Surmeli Mehmed Paşa, Evdalê Zeynıkê kılama “Wey Xozanê” derdıxe.

Sıtrana “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” û ya “Wey Xozanê” du sıtran nın ku Evdal heri zêde qedır dıde wan û jı wan hızdıke. Neviyê Evdal, Emerê Zeynıkê wusa berdewam dıke: «... Mırına kalkê mın baş tê bira mın, ez wê çaxê dozde sali bûm.
« Kalkê mın nexweş bû, dı nav ci da bû. Wexta ku nexweşiya wi gıran bû, bavê mın jê ra got: “Ez herım gazi melle kım, bıla bê lı ser te bıxûne!”
Ewi destê xwe bılınd kır dot: “Na, na, gazi melle neke! Emelê merıv ku baş nebe, melle jı merıv ra çı bıke...Ez insaneki muxlısım, mın bı tu qulê Xudê ra xırabi nekıriye. Bı izna xudê ezê bı rûyeki sıpi herım hızûra wi.”

Pey ra jı me ra işmar kır, got: “Guh bıdne mın, ezê tışteki jı we ra bêjım.”
Bı desteki xwe va destê bavê mın gırt, bı destê dınê va ji destê mın gırt û weha got: “Du kılamên mın yên emegdar henın, kılama Xozanê û ya Dêrsım. Pışti mırına mın tu were kılamên mın bên jıbirkırın., lê ez dıxwazım ku ev herdu kılamên mın neyên jıbirkırın. Hemi hun wan kılaman jı xwe dızanın, ezê nıha wana kelime-kelime jı we ra bêjım, hun ji lı pey mın ducar kın, wana rınd jıber kın!”

Pey ra wi dest pê kır, bı dengeki nımız va sıtra. Wi pırsên kılaman sê car, çar cara got, bı me da gotın. Dema ku wi gotına kılamên xwe xılas kır, dengê xwe bıri, bı dılgeşi lı me nıhêri, pey ra serê wi kete ser balgi û teslim bû.»

Rûpala 175 a, ya kıtêba navbıhuri.

Nıviskar Ahmet Aras dı vê kıtêba xwe da bı tevi dehan sıtranên Evdalê Zeynıkê, orjinala sıtrana “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” ji nıvisandiye û dı jêrenota xwe da ji wusa dıbêje “ Ev kılam bı sıtrana Emerê Zeynıkê (Nebyê Evdalê Zeynıkê) û Şakırê Bedih (Şakro) e.

Lı gor baweriya mın, dıvê dı çapên pêş ya vê CD ya Rojda da ev xeleti were sererast kırın û were eşkere kırın ku gotın û muzika vê sıtrana delal jı aliyê dengbêjê me yê nemır Evdalê Zeynıkê va hatiye çêkırınê. Her wusa dıvê ev sıtran ne bı navê “Wey Dıl”, lê belê bı navê xwe yê orjinal “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” were bınavkırın. Ev deyn û bareki lı ser stuyê me hemûyan e.

“Evdalê Zeynê”, 1999, hıbır, 15x15 cm.

Jı aliyê di va, dı CD ya xwe da Rojda sıtraneki niv tırki û nıv kurdi (ya ku berê Eyşe Şanê ji gotıye) ji şırove dıke. Eyşe Şana rehmeti vê sıtranê dı salên 1960-1970 yan da gotiye. Her çıqas qedrê Eyşe Şanê lı ser serê mın heye û ew lı ber dılê mın her şêrin be ji, disa ji kêfa mın bı sıtranên niv kurdi û niv tırki ra nayê. Bê guman lı bakûrê Kurdıstanê û zêdetır ji lı heremên Diyarbekır û Ruhayê da hê jı despêka sedsala 20 a da sıtranên bı vi rengi hebûne. Pışti salên 1950 yan dema ku êdi plak derdıketın, hın hunermendên ku bı eslê xwe Kurd ın sıtranên bı vi awayî ji gotıne. Dıvê merıv anagorê şertên wê demê van hunermendan temaşe bıke: Jı aliki va qedexe ya lı ser zıman û muzika kurdi û jı aliyê di va ji hunermendên Kurd yên aktif ku dı nav xelkê da bı kurdi dıstrên. Sıtranên niv kurdi û niv tırki dıbe ku xebateki be jı bo sınorên yasaxa lı ser muzika kurdi sıstbıke, da ku muzika kurdi bı vi awayi were qebûlkırın, be. Ez hê pê nızanım ka gelo ev kategoriya muzika kurdi, jı aliyê Kurdan va hatiye şopandın û lêkolin an na? Gelo jı ber kijan sedemên milli, kulturi, sosyolojik û ekonomiki sıtranên bı vi rengi derketıne?

Jı aliyê di va sıtranên bı vi awayi dı demeki da derketın û hatın gotın ku rewşa zımanê kurdi bı awayeki dın bû. Her çıqas politikaya qedexekırın û asimilasyona zımanê kurdi hebû ji, dewletê fêkiyên vê politika xwe ya zımankuj hê ne sıtandıbû. Tunebûna sistemeki xwırt ya “perwerde” kırınê, tunebûna teknolojiya ragıhandınê, cıvata Kurd ya gırti ya gundan û hın sedemên dın, hıngê rê lı ber politikaya asimilekırına zımanê kurdi xweşnekırın. Heta nava salên 1970 yi ji, dı nav bajar û qesebeyên Kurdıstanê da, dı nav xelkê da zımanê serdest zımanê kurdi bû. Lı gundan kes bı tırki nızanıbû. Yani bı gotıneki dın hıngê rewşa zımanê kurdi jı nıha qat bı qat baştır bû.

Nıha malesef zımanê kurdi ketiye taya mırınê. Jı Kurdên ku hê bı Kurdbûna xwe nehesiyane û jı bo heq û serbestiya Kurdan ku ne xwedi tu daxwaz ın bıgre, heta Kurdên welatperwer ên ku bı salan ne, jı bo heq û serbestiya Kurdan dı nav xebat û mucadelê da ne û jı ber vê yekê ji geleki êş û cefa kışandıne, bı awayê gışti Kurd qimetê nadın zımanê xwe. Ku merıv hın istisnayan dane ali ki, lı bakûrê Kurdıstanê û lı Tırkiyê, tenê ew Kurdên ku jı ber gelek sedeman hê fêri zımanê tırki nebû ne, bı kurdi dıpeyvın. Malesef welatparêz û şoreşgerên me nebûn zımanhız û zımanparêz. Ew bı zımanê xwe yê tırki bûn pıştpal û aligırên politikaya hêrandın û tunekırına zımanê kurdi.

Bı gor baweriya mın dı vê dema nazik da hunermendên Kurd dıvê sıtranên bı vi awayi yên ku bı kurdi û bı tırki ne, nesıtrên. Heqê tu kesi tune ye ku tınazê xwe bı me bıke û jı me ra bêje ku “mıletê Kurd û mıletê Tırk bırayê hevdu ne”. Mıletê Tırk pışgırê dewleta xwe ya işgalkar e. Mıletê Kurd bındest e û mıletê Tırk ji bı aweyeki gışti alikari dıde dewleta xwe, da ku Kurdan dı rewşa bındestbûnê da bıparêzın, wan asimilebıkın û wan bıkın Tırkoxlitırk. Jı bo mıletê Tırk rûreşiya mezın ew e ku vê zulma ku dewleta wan lı me dıke, qebûl dıkın û normal dıbinın. Rola zımanê tırki jı bo me Kurdan hêrandın û wendakırına zımanê me ye. Dewletê her xwestiye û dıxwaze bı rêya ferzkırına zımanê tırki lı ser me, zımanê kurdi bıhêre û bıkuje û bı vi awayi Kurdan jı zıman û kultura wan bı dûr bıxe. Kurd dıvê dı warê zımanê xwe da bı ısrar bın û tu tavizê nedın zımankujan.

Zımanê kurdi bındest e û per û baskên wê şıkesti ne. Tu car diyalogeki lı ser himên wekhevi û edaletê dı navbera zımanê kurdi û zımanê tırki da çênebû ye. Sınorên dı navbera zıman û muzika kurdi û tırki da çıqas zelal bın, jı bo me hınde baş e, lewra sınorên şoli û muxlaq Kurdan ber bı zıman û kultura Tırkan va dıkşine.

Rojda ya delal, mala te ava ku tu bı dengê xwe yê xweş û bı qabiliyet û hunera xwe, hızkırına me ya jı bo zıman û kultura me hê ji xwırttır dıki û hêz dıdi me. Her wusa mala kekê te hunermend Çiya ava, ku te ber bı cihana hunera kurdi va kışand û rê lı ber te vekır. Û disa her wusa mala hevserê te hunermend Alettin Aykoç ji ava ku bûye pıştgır û aligırê vê doza piroz ku tu pê rabûyi. Mala we her dem ava û wun her hebın.

Serhad Bapir

28 ê Tebaxa 2007 a.

Têbıni: Ev nıvis cara pêşi dı malpera rızgari'yê da û paşê ji lı Dıhokê dı kovara Nûbûnê da hatiye weşandınê.