25/05/2009

Hunera Grafikê, "Ex Libris" û Pırtûk

Dı warê grafikan da dema ku ez leqayê “Ex librisan” hatım û jı dılê mın hat ku ez ji çend lıb “Ex librisan “çêkım, mın qerara xwe da ku ez ê vana lı ser weşanxane û muesesên Kurdan çêkım.Cara pêşi dı sala 2003 ya da mın “Ex libriseki” jı bo Fırat Ceweri û Weşanên Nûdemê çêkır û wek hediye jê ra şand. Dı 2005 an da mın 4 “Ex librisên” dın ji çêkır. Ev “Ex libris” jı bo Ensituya Kurdi ya Parisê, kovara “W”yê  ku lı Diyarbekırê xwerû bı zımanê kurdi dertê, Weşanên Avestayê û weşanên “Doz” ne û mın vana ji wek hediye jı  wan ra şand..  Bê guman hın weşanxane, kovar û kesayetiyên dın ji hene ku dılê mın dıxwest ez jı bo wan ji “Ex libriseki” çêkım, lê heta nıha nebû nesib.

“Ex libris”ku merıv bı kurdi da wek “eks libris” dıxweyne, awayeki grafikan e ku zêdetırê 500 sal beriya nıha jı Ewrupayê destpêkır û berebere lı hemû dınyayê belavbû. Ev grafikên pıçûkın, ku nêziki forma 5x8 cm. da ne, an ji hındek mezıntır yan ji pıçûktır ın. Dema berê ku kıtêb gelek kêm peydadıbûn, aristokrat an ji dewlemendên  xwedi pıtûkxaneyan, van grafikên pıçûk ku jı bo şexsê wan hatıbûn çêkırın, bı hundırê berga pêşi ya kıtêbê va dızelıqandın. Gotına “Ex libris” peyveki latini ye û tê mana “Jı kıtêbên (bêvan kesi)”. Bı vi awayi, dema ku xwediyê kıtêbê pırtûka xwe bı deyndari bıdaya keseki dın, jı ber “Ex librisa lı ser kıtêbe, vegera kıtêbê ji dıkete nav garantiyê. Jı xwe dı dema berê da tenê bı xêra grafikan dıkarıbûn jı eyni nigari an ji “resımi”  jı yek cari zêdetır bıdestbıxın. Hunermendê ku wê grafikeki “Ex libris” jı yeki ra çêkıra dıviyabû hın tebiet û xususiyetên vi kesi bıgırta ber çavên xwe. Ev jı sedan sed ne tışteki mecbûri bû, lê belê dema ku em lı “Ex librisên” wê demê dınêrın, gelek caran leqayê van xususiyetan tên. Em bêjın ku yek dıxtor e, an ji yeki dın nıviskar an ji tışteki dın e, lı ser grafikê ev xususiyetên karên van kesan xwıya dıkın. Lı ser her “Ex libris’ê” dıviya navê xwediyê kıtêban û peyvên Ex libris bıhatına nıvisin. Çewa ku xwıya dıke, xweyê kıtêbxaneyê bı rêya van grafikên pıçûk, dı cıvata kıtêbdost û xwendeyan da, xwe dıde naskırın. Jı bo hunermend ji çêkırına “Ex librisan” kareki ye ku wê debara xwe pê bıke û heta dereceyeki wê bı vê, hunerê xwe ifade bıke.

      Çewa ku em dızanın, hunermend dıkare jı eyni grafikê gelek caran bı destê xwe çap bıke. Dı hunera resım da,  tenê yek lıb resımê orjinal heye, yani nabe ku jı eyni resımi gelek caran merıv çêke. Ku yek wusa bıke hıngê yek jı wan resıman orjinale e û yên mayin ji kopya ne û tu qimeta yên qopya ji jı xwe nine. Lê dı warê hunera grafikan da ev tışt ne wek a resıman e. Dı grafikan da, grafikçêker pêşi “resımê” xwe lı ser dar, metal, plastik an ji hın madeyên dın çêdıke. Navê van madeyan êdi dıbe “mak” an ji qalıb. Paşê, yan bı kêr an ji hın hacetên xususi, an ji anagorê metalê, bı asidên curbecur dıkebe ser van  madeyan, dıkole, dıqewêrine an ji bı asitê “dışewıtine”. Yani çewa ku lı ser  muhreki herfên qewarti hene û kengê merıv vê muhrê lı hıbrê bıde û paşê ji lı ser kaxıdeki bıxe, wê lı ser kaxıd ew şıklê ku lı ser muhre hene were çapkırın. Pışti ku hunermend karê xwe yên lı ser van “makan” dıqedine, hıngê bı hıbreki xusisi van qalıban bı destan lı ser kaxıd çapdıke.Çewa ku em dibinın dıkare bı vi awayi, jı eyni berhemi  1, 5, 20 û gelek caran bı destê xwe  çap bıke. Çıqas ku tiraja grafikeki zêde be, hewqas ji bıhayê wê dıkebe. Bı awayeki dın ku em bêjın, dema ku tiraja grafikê 20 be , ev tê wê manê ku hunermend jı vê grafikê tenê 20 lıb çêkıriye û dıkare lı ba 20 kesên cuda ev grafik hebe. Bêguman ev her 20 grafik ji orjinalın. Pışti çêkırına em bêjın van 20 grafikan, hıngê hunermend hejmara xususi ya her grafikê lı bınê grafikê dınıvisine (1/20, 2/20,...û 20/20) û imza xwe datine bınê her grafikê.

     Heta dawiya sedsala 19 an, têkıliyeke xwırt dı navbera “Ex libris” û pırtûkan da hebûye. Jı xwe dıvê ku em jıbirnekın ku destpêka “Ex librisan” dı dema  icada çapxanê da ye. Heta wê çaxê tenê destnıvis hebûn û di bı rêya desnıvisan dıkarıbûn eyni kıtêbê disa bınıvisinın. Kareki zehmet û bıha bû. Çapxane şoreşeki dı warê kıtêbê da çêkır. Jı eyni kıtêbi êdi dıkarıbûn dı wexteki kurt da bı hezaran nusxan  çapbıkırına. Bı çapxaneyê ra, wê êdi kıtêp, zanin û  malumatên ku dı kıtêban da heta wê demê veşarti mabûn, bıbûya malê zêdetır kesan. Jı xwe dı destpêkê da çapxana Gutenberg ji lı ser teknika grafikan hatıbû avakırın: lı ser textan herfan qewartıbû û bı vi awayi bıhıbrdıkır û lı ser kaxıd çapdıkır.  

      Bı xêra“Ex libris’ê” hunera grafikan geştır bûye. Jı sedsala 20 an pê va, pêşveçûn û guhertınên mezın ku dı warê çapkırına fotagrafan da qewımin, tesira xwe lı “Ex libris’an” ji kırın. Kıtêbdost pariki jı “Ex librisan “ sarbûn, lê belê “Ex libris” nehatın jı birkırınê. Serbestiya ku dı hunera sedsala 20 a da têxwıyakırınê, tesira xwe lı naveroka “Ex libris’an” ji kır. Dı dema me da, gelek pırtûkdost xwedi “Ex libris’eki”ne, ku  jı bo şexsê wan hatiye çêkırın. Gelek caran “Ex librisên” xwe bı yên kesên dın ra dıguhırinın. Bı vi awayi gelek teşkilatên koleksiyonvanên “Ex librisê”û muzexaneyên “Ex librisê”hene, pêşengeh û konferensên  navdewleti yên “Ex libris’ê”çêdıbın.

      Gelo dı nav me Kurdan da tu kes bûye xwedi “Ex libris’an”? Gelo lı ser kıtêbên dı pırtûkxaneyên Celadet û Kamıran Bedırxan, an ji yên hın Kurdên dın ku bı kultura aristokati mezın bûbûn, kes leqayê nişana wan a xususi, yani “Ex libris’a” wan a ferdi hatiye?

5/01/2006, Serhad Bapir.

 Têbıni: Ev nıvis cara pêşi dı malpera Mehname'yê da hatiye weşandın.

No comments: