Bıkaranina du alfabeyan, dı warên danûsıtandın, agahdari, parvekırına berhemên edebi û huneri, zanyari û siyasi da pırsgırêkên mezın derdıxe pêş neteweyê Kurd. Kurdıstana ku bûye çar perçe, dı aliyê alfabeyê da ji bûye du perçe. Kurd nıkarın bı hêsani jı hev fêhmbıkın, dema ku Kurd baş jı hev fêhmkın, hıngê ê zûtır bıbın xwedi hızreki netewi. Dı rewşeki da ku, lı çarmedorê welatê me da dewletên xêrnexwazên dagırker bı nexşe û plan dıxwazın berbanga azadiya Kurdıstanê lı başûrê welatê me da vemırinın; hewcedariya Kurdan bı yekbûnê û jı hev baş fêhmkırınê heye.
Lı bakûra Kurdıstanê, politikaya asimilekırına zımanê kurdi a dewleta Tırka, ev 80 salın ku dıdome. Lê belê zêdetır ji, jı salên 1980 yan pê ve, bı aweki gışti, bı ketına televizonê dı nav malên pıraniya Kurdan, çerxa hêrandına zıman û kesayetiya kurdi bı leztır zıvıri. Ev politika ya ne mırovane, jı salên 1990 an pê ve, bı şewıtandın û wêrankırına bı hezaran gundên Kurdan, bû xwedi derfetên nû. Gund, ciyên ku dewleta Tırka lê heri qels bû, imkanên dewleta Tırkan tunebû ku çewa ku lı bajarên Kurdıstanê dıkır; politikaya asimilasyonê lı gundan da ji bajo. Lokomotıfa zımanê kurdi, gund û qesebeyên Kurdıstanê bûn. Pışti salên 1990 i, bı milyonan gundiyên kurd, bı darê zorê jı warê xweyên bav û kalan hatın derxıstın. Zımanê kurdi ji, jı rayên xwe yên jiyanê ber bı qutbûnê va dıçe.
Tadeyi, 1997, rengên bı don, 17x23,5 cm.
Tevgera netewi a Kurdi ku dı salên 1970 yan pê ve şax veda, gırıngiya pêdıvi neda zımanê kurdi. Rêber û qadırên asımilebûyi; xortên Kurda bı zımanê tırki jı bo doza marksizmê û Kurdıstanê perwerde dıkırın. Vêca Kurd destpêkırıbûn xwe bı xwe asimile dıkırın. Bê guman hın kesên zana û xwedi xiret hê jı wê çaxê va, lı ser himê bıngehin a netewa Kurd, lı ser zımanê kurdi dıxebıtin. Ev politika çewt a Kurdan dı dawiya salên 2000an gıhişte wê sosretê ku pıraniya qadır û endamên tevgera netewi a Kurda, ku ew 10, 20 û hın ji ew 30 sal bûn ku dı nav refên tevgera kurdi da bûn, lê belê bı zımanê xwe nızanıbûn an ji nıkarıbûn bı zımanê xwe, xwe ifade bıkın. Dema ku halê Kurdên ku bı Kurdbûna xwe hısiyane wusa be, ica em ê jı Kurdên ku hê bı Kurdbûna xwe nehısiyane çı lomeyan bıkın.
Çend mırov, 1994, hıbırpastel,15x10.5 cm.
Lı başûra pıçûk a Kurdıstanê ji, her çıqas dimenê zımanê kurdi hewqas xırab ninbe ji, jı ber qedexeya lı ser zımanê kurdi, rê lı ber pêşveçûna zımanê kurdi hatiye gırtın.
Başûra Kurdıstanê ku nıha gıhıştiye statukeki baş, dıkare mıl bıde Bakûr û başûra pıçûk a Kurdıstanê. Kurdên başûr bı zımanê dıbıstan û zaningehên xwe, bı radyo û televizyonên xwe, bı rojname û kovarên xwe dıkarın werın hewara me. Lı Kurdıstana Federal da, zımanê resmi kurdi ye, lı ser pere, pasaport û ewraqên resmi yê Iraqê, lı kêleka zımanê erebi wê zımanê kurdi ji hebe. Jı bo ku, em Kurdên ku dı bın xetera asimilasyon û tunebûnê dane jı van destkeftiyên zıman, xwenasin û nasnama kurdi sıûd werbıgrın, dıvê ku Kurdên başûra Kurdıstanê derbasê alfaba kurdi a bı tipên latini bıbın. Dema Kurdên başûr derbasê alfaba kurdi a latini bıbın; ew bayê zıman û serbestıya kurdi ê xwe zûtır bıgıhıjine bakûr û başûre pıçûk a Kurdıstanê û bı milyonan Kurdên dervayê welat. Dema ku demeki kın da hınki arami were heremê; ê her roj bı hezaran Kurdên jı bakûra Kurdıstanê jı bo karên tıcaret, nakliyat û turizmê herın Kurdıstana Federal. Dema ewraq, navên tışt mıştan û weşan bı kurdiya latini bın; hıngê sefera wan Kurdan dıbe wek sefera dersên zımanê kurdi. Ê hıngê Kurd baştır jı xwe û zımanê xwe bawerbın. Ê hıngê lı bakûra Kurdıstanê baştır û hêztır doza azadiya zıman û nasnama xwe bıkın. Dıvê ku em ji birnekın; dema ku %99 ên Kurdên bakûr alfaba kurdi a erebi dıbinın, ew qet pê dernaxın ka ev nıvis kurdi ye an erebi û farısi ye. Gelek caran hatiye gotın ku ferbûna alfaba kurdi a bı tipên latini, jı a bı tipên erebi hem hêsantıre û hem ji ev alfabe bı teknolojiya nûjen ra lıhevhati ye, lê mebesta vê nıvisa mın ne van aliyên alfaba kurdi a latini ye.
Jı nivi zêdetırê Kurdan lı bakûr û başûrê pıçûk a Kurdıstanê dıjın û jı ber politikayên qedexeker ên dewletên dagırker, zımanê kurdi dı bın xetera man nemanê da ye. Bırayên me yên başûra Kurdıstanê dıvê werın hewara me. Em dıxwazın destkeftiyên wan parvebıkın. Em dıxwazın bı rêya destkeftiyên wan werın ser xwe û jı mırına zımanê kurdi bıfılıtın. Ê hın kes bıpırsın, ma bı heman awayi Kurdên rojhılata Kurdıstanê ji, bı rêya alfaba kurdi a bı tipên erebi jı başûra Kurdıstanê sıûd wernagırın? Bê guman ku wusa ye. Lê lı wır herçıqas perwerdeya bı zımanê kurdi tunebe ji, bı karanina zımanê kurdi ne qedexe ye, navên Kurd û Kurdıstanê ne qedexe ne, bı dehan radyo û TV nên heremi ên dewletê bı kurdi weşanan dıkın, ya heri gırıng ji, lı wır siyaseteki nemırovane wek ya dewleta Tırkan a lı hımber zıman û nasnama kurdi bı dırêjiya 80 salan da, ne meşiya ye.
Bê guman lı başûra Kurdıstanê bı xwe da gelek pırsgırêkên dın ji hene ku bı zımanê kurdi va gırêdayi ne û hêviya çareserkırınê ne: Wek pırsa perwerdeyê lı navçe û bajarên ku nû hatıne rızgarkırın... Her çıqas zımanê kurdi yek jı du zımanên fermi yên Iraqê hatıbe qebûlkırın ji; heta nıha tu serok û wezirên Kurd, dı organên rêvaberiya Iraqê da, lı pêş Erebên Iraqê, bı zımanê kurdi nepeyiviye û ramanên xwe bı rêya wergeran negıhandiye Erebên Iraqê. Her wusa dı danûsıtandınên nav dewletan da ji vi mafi bıkarneanine. Wexta mafeki dı pratikê da nayê bı karanin; ew maf lı ser kaxıd dımine. Em bala xwe dıdınê, Kerkuka ku jı aliyê Parlementoya Kurdıstanê va wek paytexta Kurdıstana Federal hatiye ilankırın da; Encumena rêveberiya bajêr ku heta nıha jı 50 cari zêdetır cıvinên xwe çêkıriye, dı cıvinan da tenê zımanê erebi hatiye karanin, bı gotıneki dınê, endamên Kurd ên encumeniya bajêr ji bı zımanê kurdi beşdarê cıvinê nebûne û bı erebi axaftıne...Lı herema Kurdıstanê pışti 13 salan hê ji pıraniya tabela, navên dıkan û şirketên tıcari bı zımanê erebi ne. Eşya û malên ku jı Tırkiye û jı İranê tên bazara Kurdıstanê, bı ambalajên zımanên tırki û farısi, bêy ku tu agahdariyên bı zımanê kurdi ji lı ser hebe, tên fırotın. Kurd bı qanuneki parlementoya xwe, dıkarın hemu tabela û navên şirketan têxın bı zımanê kurdi, her weha ew mal û eşyayên ku lı bazara Kurdıstanê da tên fırotın; dıvê bı mecbûri agahdariyên bı zımanê kurdi ji lı ser wan hebın. Kurd dıvê liberalizma aboriyê bı kêri zımanê xwe binın. De vêca ku alfaba kurdi a bı tipên latini lı wır were qebul kırın, hıngê coxrafya û demografiya xwezayi a Kurdıstanê ê bı alfabeki ku jı ya Ereban cuda ye, were tekuz kırın.
Pırsa alfaba kurdi a bı tipên latini terciheki ye. Ango Kurdên başûra Kurdıstanê gelo ê bıxwazın rê lı ber têkçûn û wendabûna zımanê kurdi lı bakûra Kurdıstanê bıgrın an na? Gelo ê bıxwazın bayê azadiyê û hışê Kurdbûnê ku lı wır xwırt geş dıbe, derbasi bakûra welatê wan ji bıbe an na?
Hınar û pırtûk, 2000, rengên bı don, 50x70 cm.
Şertên dirokê iroj vi bari dayê ser mılên Kurdên başûr, da ku bı alfaba kurdi ya latini alikariya bırayên xwe bıkın, bırayên wan yên ku dı aliki da, dı rojên zehmet û dıjwar da her bı wan ra bûne û dı aliyê di da ji, bı siyaseta xwe ya çewt, jı zıman û çanda kurdi dûr, bûne bela serê wan.
Serhad Bapir, 7/6/2004.
Têbıni: Ev nıvis berê dı malperên Kurdan (Avestakurd, Gelewej, Hawardengubahs û Rızgari ) da hatiye weşandın.
