Çend Ditın û Pêşniyariyên lı ser Kampanyeyan

Malpera Amidakurd, kampanya bı navê “Kampanya Navên Şêngehan ên Kurdi” da despêkırın. Lı ser kampanyên ku heta nıha hatıne çêkırın û lı ser vê kampanya nû, ez dıxwazım çend ditın û pêşniyariyên xwe bêjım.
Çewa ku em pê dızanın, heta nıha Kurdan jı bo axaftın, xwendın û nıvisandına zımanê kurdi û pırsgırêkên ku bı zımanê kurdi va gırêdayi ne, gelek kampanyan çêkırın. Hın jı van kampanyan, jı aliyê saziyên Kurdan va lı perça Kurdıstanê a dı bın destê Tırkiyê da û lı Tırkiyê hatın çêkırın. Hın kampanya ji jı aliyê malperên Kurdan va hatıne çêkırın, her wusa carna em leqayê hın kampayayên ku kesan bı serê xwe ji dan despêkırın bûn. Naverok û niyeta van hemû kampanyan, balkêşandına lı ser neticeyên politikaya asimilasyona zımanê kurdi bû û jı Kurdan dıhate xwestın da ku zımanê xwe bıparêzın.
Pıraniya van kampanyan, bêy ku muhasebeya van kampanyan were kırın, dı nav bêdengiyê qediyan. Tenê navê wan kesên ku pıştgıri dıdan van kampanyan dıhate eşkerekırın û weşandın. Nıvis û ditınên ku jı bo van kampanyan dıhate nıvisin ji dıketın nav “toza” arşivên malperên kurdi.
Çend meh beriya nıha, malpera Amidakurd’ê lı ser asimilasyon û otoasimilasyonê kampanyeki destpêkır. Cudatiya vê kampanyê, jı yê mayin ji ev bû ku, malperê nıvisên jı bo vê kampanyê hatıne nıvisin û navê wan kesên ku pışgıri dane vê kampanyê, jı parti, teşkilat, sazi û weşanên Kurdan ra şand û bı vi awayê bala wan kışand ser vê mesala muhim. Kampanya daxwaz dıkır ku “Dıvê zımanê siyasetê bıbe kurdi” Hın kes wê bêjın ku “ma dema kampanyên dın ji çêdıbûn, qê haya parti û saziyên Kurdan jê çênedıbû?”. Raste çêdıbû, lêbelê vê carê jı wan ra bı kurtahi dıhate gotın ku, “em ev kesên xweyê van ramanan û yên mayin ên ku pışgıriyê dan vê kampanyê, em bala we dıdın lı ser van meselan û em jı we dıxwazın ku wun zımanê parti, teşkilat û saziyên xwe, yê danûsıtandınên xwe û yên weşanên xwe bıkın kurdi,”. Ez dıbêm qê bı vi awayi, ev kampanya jı yên mayin gavek pêşvetır davet, lê malesef lı wır dısekıni.
Ev kampanye û yên mayin, xebatên sıvil yên hemwelatiyên Kurd ın. Lêbelê kêmasiyeki mezın dı van hemû kampanyan xwıya dıkır, ku dı van kampanyan da nedıhate gotın ku “ku wun van daxwazên me yên maqûl bıcıhneynın, hıngê em ê neyên cıvinên parti, teşkilat û saziyên we, em ê weşanên we yên bı zımanê tırki boykot bıkın û jı ber ku wun wek Kurd bı zımanê tırki siyasetê dıkın û saziyên xwe rêvedıbın û disa bı zımanê tırki xitabê mıletê me dıkın û dı nav Kurdan da zımanê tırki belavdıkın, em ê lı hemberê we bıkebın nav xebatê û mucadeleyê”. Wê hın kes bêjın ku “dema ku em wusa bêjın, ma qê wê jı me bıtırsın?”. Ez ji dıbêjım ku, na wele, jı me natırsın. Lê ne bı gotınan, dema ku me dı rastiyê da ji wusa kır, wê hıngê me bıhesıbinın û wê tesira vê xebat û niyeta me ji lı ser wan xwıya bıke. Hıngê bı rasti ji em ê bıbın xwedi insiyatifeki sıvil, bı xweyê proje û asoyek ronak.
Dı warê tekniki da ji kêmasiyeki mezın yên van kampanyan hebû, ku tenê bı bangeki dest bı kampanya xwe dıkırın û jı wır û pê va ji, jı xwendevanên xwe ra dıhıştın. Çewa ku em dızanın bı sedan nıvisakarên zımanê kurdi hene û hejmara wan kesên ku dı weşanên Kurdan da bı kurdi dınıvisinın ji, jı hezar kesi derbasbûye. Ev kesên hanê, dı bın sistema hakimiyeta zımanê tırki da, wan bı zaneti terciha xwe bı zımanê kurdi ra kırıne, yani xwe jı vê hakmiyeta zımanê tırki fılıtandıne. Gelo dı kampanyên ku tên çêkırın da merıv çıma leqayê pıraniya van navan nayê? Çewa dıbe ku kampanyeki jı bo parastına zımanê kurdi bı 100 an ji 200 kesan dıqede? Dı warê zımanê kurdi da, hın kes hene ku ev 20-30 û zêdetır salın ku dı nav xebatê da ne, dı van kampanyan da gelo çıma merıv leqayê navê wan nayê? Çıma insiyatifên kampanyeyan rê û metodan nagerın, da ku yeko-yeko xwe bıgıhine van kesan, da ku dı vê meselê da hem em bı nêrin û ditınên wan bıhısın û bızanıbın û hem ji, da ku ew pıştgıriya jı bo kampanyê jı wan kesan bıstinın?
Her wusa kampanyaki tenê bı hêza malpereki dıvê were çêkırın an na? Çıma Enstitu, malper, kovar, rojname, û saziyên Kurdan bı hev ra kampanyaki berfırehtır nakın? Gelo insiyatifa kampanyan, beriya despêkırına kampanyan dıkebın nav şêwr û lêgerinên bı vi awayi, an bı tena serê xwe, (em bêjın wek malper) bı xebateki hewqa gıran û ciddi radıbın? Gelo sedemeki qelsbûna van kampanyan ji ev e û bı vi awayi insiyatifên sıvil yên wek kampanya, lı ber çavên Kurdan êdi berebere ciddiyeta xwe wendadıkın? Ez bawer dıkım ku, dıvê ku em serê xwe bı peydakırına cewabên van pırsan û pırsên bı vi awayi bıêşinın.
Ez nıha werım ser vê kampanya nû ya malpera Amidakurd, ya bı navê Kampanya Navên Şêngehan ên Kurdi. Malperê vê kampanyê, pışti weşandına nıvisa mın a bı navê “Malperên Kurdi û Weşangeriya “Hıma Çewa Hat” ” despêkır. Dı nıvisa xwe da mın weşanên Kurdan û bilhasa malperên Kurdan rexne dıkır, jı ber ku ew gelek caran navên gund, çıya, çem û bı awayê gışti navên ku bı ernigariya Kurdıstanê va gırêdayine, bı navên sexte û derewin ên bı zımanê tırki dıweşinın. Mın anagorê hızra xwe, sedemên vi tışti izahdıkır û balê dıkışand lı ser tehlûkeyên vê weşangeriyê. Her wusa lı ser tunebûna arşiveki navên erdnigariya Kurdıstanê ji mın malperan rexne dıkır. Mın wusa dıgot: “Wun ê jı mın ra bêjın ku ew navên kurdi nıkarın peyda bıkın, lema navên tırki yên sexte dıweşinın. Hıngê ez ê jı we ra bêjım ku ev rast e, lê belê bê cidibûna malperên Kurdan jı xwe dı vê meselê da ye: Yani jı aliki va, jı nıha va her malpereki bûye xwedi arşiveki bı hezaran nûçeyan, lê belê ez bawernakım ku heta nıha tu malpereki jı xwe ra kırıbe hedef da ku jı xwe ra arşiveki navên gund, çiya û çemên Kurdıstanê çêke û bı camêri vê arşivê pêşkeşi malperên dın ji bıke. Dı arşiveki wusa da dıkarıbû navên rasti û lı hımberê wan ji yên derewin û sexte hebûna.” Her wusa mın dıgot ku jı bo despêkırına avakırına arşiveki wusa gelek malûmat ji hene, û mın çen nımûneyan ji dıda.
Ciyê kêfxweşiyê ye ku malpereki kurdi bala xwe da van ditınên mın û dıvê ez lı vır bêjım ku, ev ditın dı serê gelek Kurdan da ji hebûye û heye, nızanım, dıbe ku ev cara pêşi be ku bûbe mıjara nıviseki bı vi awayi.

Lı ser vê kampanyê ez dıxwazım çend ditınên xwe bêjım û çend ji pêşniyariyan bıkım:
Navê kampanyê Kampanya Navên Şêngehan ên Kurdi ye. Her çıqas bı xêra “geh” a ku dı nav da heye, mın jı gotına “şêngeh” ê fêhmkırıbe ji, mın fêhm nekır jı bo kampanyaki bı vi rengi çıma navên erdnigari an ji coxrafya yê bıkarneani ye. Ez nızanım gotına şêngeh çewa hatıye çêkırın. Herçi “geh” e, ew ci û wareki dıde nişan, lê “şên”, ez dıbêm qê tıştê xweş û bı kêf e. Dı frehenga İzoli a çapa 1992 ya da em leqayê gotına şêngeh nayên, lê gotına “şêni” heye ku tê maneya qelebalıx, koma mırovan, menbaı (ez nızanım ev çı ye) ya jiyanê, xweşi û tax. Enstituya kurdi ya Parisê dı rojnameya Kurmanci’yê da navê “erdnigariyê û erdnasi “ û “coxrafya” bıkartine.(Berhevoka rojnameya Kurmanci ya hıjmarên 1-20, çap: sala 1999, rûpel 265). Her wusa lı vê kıtêbê da ji em leqayê gotına “şêngeh”ê nayên. Wikipediya Ensiklopedia Azad ya beşa kurdi ji gotına erdnigariyê bıkarani ye. Jı aliyê di va herçi gotına “coğrafya” ya ku dı tırki da û “geography” ku dı zımanê ingilizi da heye, ew her du ji jı gotına “geografia” yunani tên. Etimolojiya vê gotınê weki ya “erdnigari”yê ye .Geo = erd, dınya +grafia = nıvis, şıkıl.
Kampanya “bi armanca berhevkirina navên bajar, bajarok, nehiye, gund, gom û taxên Bakurê Kurdistanê yên bi kurdî” hatiye despêkırınê. Ev hemû cıh bı aktiviteya mırovan ra têkılidar ın. Dı be ku jı ber vê yekê ne gotına erdnigari, lê gotına ”şêngeh” hatiye karanin. Lê em pê dızanın ku navên çem, gır û çiya, geli û her navê ku bı erdnigariya Kurdıstanê va têkılidar e, jı aliyê dewleta Tırkan hatiye guhertın û şûna wan navên derewin û sexte yên bı zımanê tırki danine. Kampanyayeki dıviyabû ku van navên erdnigariyê ji bıgırta nava xwe.
Gelo çıma kampanya behsa navên gundên Kurdan ên dervayê Kurdıstanê ji nake? Lı heremên Qonya, Enqere, Kırşehir, Qeyseri û yên dın da dıbe ku nêzikê hezar gundên Kurdan hene. Dewleta Tırkan vê beleya guhartına navan aniya sêrê heremên van Kurdên xwedicıh ji. Dı berhevkırına navên rasti û esli da, weşanên Kurdên van deveran jı Kurdên Kurdıstanê bı xirettır ın û wan jı nıha va gelek xebatên hêja kırıne.
Navê kampanyayê “Kampanya Navên Şêngehan ên Kurdi” ye. Mın nıvisa xwe ya ku mın lı jorê behsa wê kırıbû da ji nıvisiye ku, her çıqas pıraniya navên erdnigariya Kurdıstanê bı zımanê kurdi bın ji, hemû ne bı zımanê kurdi neû mın dıgot ku “Lı Kurdıstana iroyin da xeyni Kurdan, Ermeni û Suryani ji, jı nufısa xwe ya nıha pır pır zêdetır hebûne. Em bêjın lı Serhedê merıv jı navê gundan pê derdıxe ka kijan gund yên Ermeniyan û kijan ji yê Kurdan bûye.Xeyni navên bı kurdi, gelek navên di ji, jı van zımanan û zımanên mıletên hêji kevntır mane.” Jı ber van sedeman mın behsa navên rast û esl kır û bı ısrar qet negot “navên kurdi”. Bê guman ev hemû nav, çewa ku dı nımûneya wan gotınên ku jı zımanên dın ketıne nav zımanê kurdi ji xwıya dıke, bûne malê zımanê kurdi ji. Lê dıvê em ji birnekın ku, dı warê etimolojiyê da, her navek jı nav zımaneki an ji, jı nav hın zımanên ciran dertê.
Dı tu ciyê banga kampanyê da behsa navên derewin û sexte yên bı zımanê tırki nayê kırın. Tê gotın ku “navên hemû şêngeh û wargehên Bakurê Kurdistanê hatine guhertin û kirine tirkî.”. Em bêjın ku Tırkan lı anagorê forma zımanê xwe navên gelek bajar û welatên dın ji kırıne tırki, wek nımûne jı Den Haag’ ê ra dıbêjın Lahey, jı Deutschland an ji Germany’ê ra dıbêjın Almanya û hwd. Dı van navan da tu niyeteki xırab a dewleta Tırkan tune ye.Lê lı Kurdıstanê niyeta xırab a dewleta Tırkan heye, lema hemû van navên ku danine, navên derewin û sexte ne. Jı xwe em pê dızanın ku, pıraniya caran qet navên rasti wernegerandıne ser zımanê tırki ji.
Jı aliyeki di va berhevkırına navên bajar, bajarok, nehiye, gund, gom û taxên Bakurê Kurdıstanê iddiayeki pır mezın e, jı bo serketına vê kampanyê xebateki sistematik, metodik û her wusa ji pır wext jê ra lazım e. Dıviyabû ku Enstituyên Kurdan bı bi karê gıran va rabûna.Gelo hêz û enerjiya malpereki tenê dıkare jı bınê vi barê mezın rabe? Gelo ya baştır wê ew nin bûya ku hemû an ji pıraniya malperên Kurdan dest bı kampanyeki bıkırana, pışgırti û mılbıdana beşa kurdi ya Wikipedia’yê. Dı Asiklopedia Azad Wikipedia’yê da, beşeki xususi heye bı navê ”erdnigari” yê û tê da, jı nıha va, dıbe ku bı hezaran navên ku bı erdnigariya Kurdıstanê va gırêdayi ne hene.
Gelo tırs tune ye ku neticên kampanyên berê werın serê vê kampanya nû ji? Çewa ku dı pırani tıştan da ji wusa ye, dema ku merıv ciddi û bı sebr be, merıv dıkare zora gelek zehmetıyan bıbe û serbıkebe. Hêvidarım ku ev kampanya wê serkeve.
Jı aliyê di va, dıvê ku dı xebatên Kurdewariyê da berdewami hebe. Xebateki dıvê qedrê xebatên ku beriya wê hatıne çêkırın bıgre û her car jı nû va Kurdıstan an ji Amerika neyê keşifkırın. Heta nıha dı mesela berhevkırına navên rasti û esli da hın xebat hatıne kırın. Ev xebat perçe-perçe ne û dı gelek kovar û rojnamên Kurdan da merıv leqayê van xebatan tê. Dıvê ku tıştên hatine nıvisin, hemû werın berhevkırın û bı tevi çavkaniyan (yên ku berhevkırıne û nav, tarix û hıjmara weşanê) bıkebın nav vê arşiva ku Amidakurd dıxwaze avabıke. Wek nımûne dı salên 1983 -84 an da, Enstituya Kurdi ya Parisê nexşeyeki Kurdıstanê weşand. Ev nexşe ne hınde analitik e, lêbelê disa tê da navê gelek çem, deşt û çiyan û angorê şertên 1980 ya, navên hemû bajar û qesebeyên Kurdıstanê hene.
Bı anagorê baweriya mın arşiva nava dıvê heta jı merıv tê dıvê analitik be.Ne tenê dıvê navên rasti û esli û lı hımberê wan ji navên derewin û sexte yên bı zımanê tırki hebın, her wusa dıvê hın malûmatên bı rengi yên dı derbarê gundan ji tê da hebın weku:
-Gundê Çılxor’ê: Lı rojhılata deşta Rehwayê, dı quntara çiyayê Çılxorê da ye û dıkebe rojavaya Tetwan’ê û derdorê 8 km jı Tetwanê dûr e, nufusa gund 865 kes e (Lı gor serhıjmêra sala 2007 a) Navê sexte yê bı zımanê tırki wusa ye: “Benekli”.
-Gundê Kızwak’ê: Lı kêleka behra (gola) Wanê da ye, dıkebe bakûrêrojhılata Tetwanê, derdorê 14 km jı Tetwanê dûr e û lı ser rêya Tetwan-Xelatê da ye, nıfusa gund 1263 kes e. Navê sexte yê bı zımanê tırki wusa ye:”Kıyıdüzü”.
-Çıyayê Sipanê Xelatê: Lı bakurêrojavaya behra Wanê, lı bakûra Elcewaz’ê, dı navbera Elcewaz û Mılazgır’ê da ye, bılındiya wi 4058 m. ye. Navê sexte yê bı zımanê tırki wusa ye:”Süphan dağı”.Bı vi awayi, ciyê her nav û warê erdnigariyê baştır eşkere û xwıya dıbın. Ev dıbe wek Ferhenga Erdnigariyê.
Dı warê internetê da hewqa şarezariya mın nine, gelo ev arşiv bı awayê interaktiv nıkare çêbıbe? Tecrubeya Wikipediya beşa kurdi bı me dıde zanin ku 2-3 Kurdên bı xiret û jêhati, yên ku hê hev rûbırû neditıne, bı xêra vê teknolojiya nûjen û hevkariyeki rınd dıkarın mûcizeyan bıkın.
Her wusa dı warê erdnigariyê da, dı internetê da Google Earth’ê heye. Lı wır ez nızanım ka gelo merıv dıkare lı kêleka navên sexte û derewin ên bı zımanê tırki da, navên rast û esli ji bınıvisine an na? Lê merıv lı kê derê bıxwaze fotografeki bı nıvis deyne, dıkare. Peydakırına fotografê her gundi gelek zehmet e, lê ku merıv bıxwaze dıkare fotografeki karekteristik yê gundeki Kurdan hılbıjêre û lı kêleka her navê sexte yê bı zımanê tırki, vi fotografê hanê bı tevi navê gund yê rasti dane. Kurd dıkarın dı Google Earth’ê da, lı ser nexşeya bakûrê Kurdıstanê bı dehhezaran fotografên bajar, qesebe, nahiye, çem, çiya û hwd. bı navên wan ên rasti danın.