Gora Feqi Huseyn lı Gorıstana Tetwana Kevn, payiza 2007 a. Foto: S. BapirPıçûkatiti û xortaniya mın heta ku ez bûm derdorê 19-20 Sali lı Tetwanê derbasbû. Dema ez ji, bı xêra herdu kekên xwe, mın welatparêzti û şoreşgeriyê naskır hê ez 13-14 sali bûm. Yani ez behsa salên 1976-77 an dıkım. Ez heta sala 1982 ya lı Tetwanê mam. Dema ez ji hêdi hêdi ketım nav refê Kurdperweran êdi mın navê Feqi Huseyn ji naskır. Feqi her dem weki gelek kesan bala mın ji dıkşand. Lı anagora rewşa Tetwanê ew mıroveki xweşhal û xwedi xeratxaneyeki bû, paşê ew û bırayên xwe bı hev ra avayiyeki mezın avakırın ku, aliyê xwarê her xeratxane ma, lê qata yeka xıstıbûn dıkaneki mezın a mobilya yan. Jı bo mın tışteki balkêş bû ku mıroveki xweşhal bı kareki tehluke ra rabûbu.Kurdbûn û daxwaza heqên Kurdan hem serê merıv têdıxıst belayê û hemji dıbû ku merıv jı mal û mılkê xwe bıbûya.
Lê dı Feqi Huseyn da tıştê heri zêde bala mın dıkşand hızkırın û hassas bûna wi ya lı ser zımanê kurdi bû. Dı despêkê da, dema ku mın welatparêzan naskır û ez ji bûm yek jı wan, hevalan dıgotın ku tu kes nıkare dı mala Feqi Huseyn da bı zımanê tırki bıpeyve. Dıgotın ku tu kes newêre. Tıştê ku heri zêde bala mın dıkışand ji, jı xwe ev mesela nehıştına zımanê tırki bû. Em welatparêzên aligırên teşkilatên kurdi hıma bêje em hemû Kurdbûn, (lı Tetwanê çend xortên Lazan ji beşdarê hereketa kurdi bûbûn) û her yek jı me baş bı kurdi dızanıbû, lê belê rêber û serokên me yên tırkizıman ên asimile bûyi lı Tırkiyê mezınbûbûn û bı zımanê tırki siyasetê dıkırın. Bı vi awayi zımanê weşan û siyasetê ji bûbû zımanê tırki. Lı malên me da zımanê kurdi û lı mektebên Tırkan, lı komeleyên me da zımanê tırki. Jı xwe hemu karên resmi yên dewletê bı zımanê tırki bû. Bê guman dı siyaset kırınê da otoriteya zımanê tırki lı her derê xwuya dıkır, xeyni çend malên wek mala Feqi.
Lı Tetwanê lı hımbera otoriteya zımanê dewletê û siyasetê, pıçûk be ji otoriteyeki zımanê kurdi hebû û Feqi Huseyn serkêşiya vê otoritê dıkır. Danusıtandıneki xususi dı navbera xortên şoreşger û Feqi da hebû. Mın tu car wi lı komeleya me nedit (T.D.K.D.-Komeleya Çanda Şoreşgeri a Tetwanê û paşê ji A.S.D.K.DER-Komeleya Çanda Demokratık a lı Hımberê Kolonyalizmê). Danûsıtandıneki xwırt dı navbera rêvebırên komela me û Feqi da hebû. Her wusa her sê kurên Feqi, Newzad, Azad û Ferhad ji beşdarê van xebatên komelê dıbûn.
Lı Tetwanê katigoriyeki welatparêzan hebû ku ew dı emrê bavên me da bûn û ne weki me xwendayê mektebên Tırkan, lêbelê jı medresan dıhatın. Hızkırıneki xususi yê van welatparêzan jı bo zımanê kurdi hebû. Ew dı sohbetên xwe da weki me xortan behsa Marks, Lenin, Stalin û ideoloji mideolojiyan nedıkırın. Wan zêdetır behsa Şêx Seidê Pirani û Berzaniyê nemır dıkırın. Beşek jı wan welatparêzan weki Feqe Huseyn dı salên 1965 û şûnda ketıbûn nav xebatên PDK-T (Partiya Demokrata Kurdıstana Tırkiyê). Em bêjın, hê jı despêka salên 1960 i Mele İsmet navê kureki xwe Berzan danibû. Jı sala 1974a û pêva, dema ku hereketa kurdi a çepgır û komunist şaxên xwe veda, PDK-T êdi wê qedrê xwe yê berê wenda kırıbû û ciyê xwe dabû KUK ê (Rızgarixwazên Netewi yên Kurdıstanê). Herçi KUK bû, ew ji bûbû yek jı wan teşkilatên çepgır ên kurdi. Siyaseta çepgır a bı zımanê tırki vêca wan welatparêzên xwedi tecrube û dınyaditi bê fonksiyon hıştıbû. Dı xebata jı bo heqên Kurdan da sermayê me ideolojiya çep, kitabên “Sol Yayınları” (Weşanên Çep) yê bı zıman û mêjiyê tırki bû, lê belê yê wan kıtêbên bı zımanê erebi û Mem û Zin û Nûbara Ehmedê Xani, kıtêbên Melayê Cıziri û klasikên di yên bı zımanê kurdi bû. Ez nıkarım bêjım ku hıngê me hınde jı wan fêhmdıkır, em du dınyayên jı hev cuda bûn. Em tıje enerji, bê tecrube û bê sebır bûn û ew ji têra xwe dınya diti û xwedi tecrube bûn û rayên wan dıgişt kûrahiya urf û edetên kurdi.
Dı nav vê katagoriyê da ciyeki xususi yê Feqi Huseyn hebû. Çewa ku dıhate behskırın Feqe bı zımanê kurdi mıjul dıbû. Lı Tırkiyê û lı perça Kurdıstana ku lı bındestê Tırkiyê da ye heta salên 1977 an, kıtêbên ku bı kurdi hatıbûn weşandın jı tıliyên desteki zêdetır nin bûn. Me hemûyan meraq dıkır ka Feqi çı dınıvise. Jı ber ku me hasasiyeta wi a lı ser zımanê kurdi dızanıbû, me texmin dıkır ku xebat û lêkolinên wi dıbe ku lı ser zımanê kurdi be. Pışti cunta leşgeriya Tırkan a 1980 ya, me gelek caran sehdıkır ku vayê disa avêtıne lı ser mala wi, lı baxçê lı pışt malê da disa erdê kolandıne û lı xebatên wi yên nıviski geriyane. Hın hevalan carna dıgotın ku dewletê tışteki peyda nekıriye, carna ji dıgotın ku hın tıştan bı dest xıstıne.
Wek xorteki her çıqas mın Feqi Huseyn nasdıkır ji, jı bo cara pêşi ez dıbêm qê dı sala 1979 an da, bı tevi çend hevalan ez çûm mala wi. Em lı eywana ku bı qewlê kurdi, bı aristokrati bı xali, minder û balgifan hatıbû raxıstın runıştın. Mın meraq dıkır ka wê jı devê tu kesi jı me gotıneki bı zımanê tırki derkeve an na? Ma ki dıwêrıbû? Feqi xwediyê xezineya zargotına kurdi bû. Dema dıaxıvi, muhaqak wê jı meselok, çirok û jı serpêhatiyên mıletê me, dê nımuneyan bıda. Axaftına xwe bı van tıştan dıxemıland. Wek xort em dıfıkırin ku, gelo çıma ew ji weki me axaftına xwe bı gotınên Marks, Lenin û Stalin naxemıline. Lı anagorê me, gelo rastiyeki bê ku merıv behsa Marks, Lenin û Stalin bıke mumkun bû?
Xwıya dıkır ku tesira ku serokên me yên asimilebûyi ku lı Enqere û Stenbolê dıman lı me dıkır, jı ê Feqi Huseyn mezıntır bû. Dıbe ku imkanên Feqi jı bo tesireki wusa xwırt tunebû. Jı xwı zımanê tırki siyaseta kurdi baş pêçabû, me dıgot qê bı zımanê kurdi merıv nıkare behsa siyasetê bıke. İca siyaset ji ser gotınên weki ideoloji, politika, kapitalizm, sosyalizm, faşizm, oportunizm, revizyonizm, reformizm û gelek mizmên dın avabûbû. Me van gotınan hemû bı rêya zımanê tırki hinkır û em qet nekın şıkê ku, ma qe ev gotın hemû malê zımanê tırki ne an na? Kesi jı me ra negot ku, çewa ku Tırk dıkarın van gotınên jı zımanên xerib dı nav zımanê xwe da bıkartinın, em ji bı rıheti, eyni weki wan dıkarın van gotınan dı nav kurdiya xwe da bıkarbinın, û bı vi awayi hem merıv bı kurdi dıpeyve û hem ji dıkare bı vi zımanê siyasetê bıke. Çı heyf ku kesi jı me ra vê rastiya pıçûk, lêbelê pır muhim negot. Xwıya dıke ku imkanên Feqi ji tunebû ku xwe bıgıhanda me.
Lê belê Feqi virus an ji antibiyotika qenc a zımanê kurdi derbasê gelek jı me kırıbû. Pışti gelek salan be ji, ev hızkırın û eşqa zımanê kurdi dı gelek xortên Tetwani da bışkıvi û şax veda. Muhaqak gelek kesên jı mıntıqa me û jı gelek deverên dınê ku iroj bı zımanê kurdi dıpeyvın dıxweynın û dınıvisiın heta dereceyeki deyndarên Feqi ne.
Kengê ez û Feqi Huseyn em leqayê hev dıhatın, bı zımanê xwe yê şêrin û bêhna xwe yê fıreh ger gav hal û xatırê me dıpırsi û disa bı baldari mın gohdar dıkır. Wi qedır dıda aila me. Bereket dı nav da be, em qederek xwışk û bıra bûn û yên hınki mezın bûyi tev mensubên hereketa kurdi bûn.Kekê mınê mezın hıngê lı Stenbolê zaningehê da tıbê dıxwend, her çıqas ew aligırê hereketeki dın ê kurdi bû ji, disa ji Feqi halê wi jı mın dıpırsi, kêfxweşiya xwe eşkere dıkır ku jı nav me Kurdên welatparêz da merıvên zana û xwenda derdıkevın.
Lı Tetwanê limaneki heye û feribotên ku dı navbera Tetwan û Wanê dıçın û tên lı wır gırêdıdın, lı wır dıhewinın. Carna wexta pêl bı behrê (xelk jı gola Wanê ra dıbêje behra Wanê) dıket, feribot bı zehmeti xwe dıgıhande iskela limanê, hıngê çavên me zarok û xortan ji lı ser behrê bû. Feribot xwe lı kêranên - darên derdora iskelê dıxıst û te dit ku vayê disa çend heb jı wan daran jı iskelê fılıtine û ber bı devê behrê va tên. Mala me hıma bêje lı devê behrê bû. Ku havin bûya bı sobali em dıçûn pêşiya wan darên stur û me xwe davête ser û ber bı keviya behrê va dıani, ku dınya sar bûya hıngê bı sebr em hêviya van dara dıman, heta ku dıhat ba me. Gelek caran mın û brayên mınên pıçûktır me van daran dıbır xeretxana Feqi Huseyn da ku jı mere bıkın zûl û textên tenıktır. Carna Newzat ji lı wır dıxebıti. Tu cari jı bo vi kari tu peran jı me nedıstand. Jı xwe me ji newêrıbû behsa heqê wan bıkıra, wê bı me ra bıxeydiya. Tenê jı me dıpırsin ka gelo tu bızmal lı ser an ji nav daran da hene an na? Lewra bızmalan çerxa xizarê xıradıkır. Bı van textan ez û bırayê xwe, me jı xwe ra erebe û paxêla barkêşandınê çêkırıbû û me lı ber erasa Tetwanê hemalti dıkır.
Em nıha pê dızanın ku xebatên Feqi Huseyn ên lı ser zımanê kurdi dıçın gelek sal beriya nıha. Hê dı salên 1977 a da haya mın jı kıtêba “Parastına D.D.K.O. (Navenda Şoreşgeri û Kulturi a Rojhılat)” ku weşanxana Komalê weşandıbû, hebû. Kurdan dı mehkemên Tırkan ên lı Diyarbekırê da hebûna zımanê kurdi parastıbûn. Ez dıbêm qê roleki berbıçav ê Feqi dı vê parastına zımanê kurdi da hebû ye. Her wusa kovara Rızgari dı 21ê adara 1976 a da dest bı weşana xwe kır. Dı her du hejmarên pêşi da kovar bı zımanên tırki û kurdi derket. Bı hejmara 3 yan pê va, bı navê “avakırına ideolojiyê” malık lı zımanê kurdi xera kırın û zımanê kurdi vêca tenê dı sloganên rûpela pêşi û carna yê dawi da ci dıgırt. Kovara ku bı iddiayeki mezın derketıbû, jı bo siyaseta bı zımanê tırki hate gori kırın. Ez dıbêm qê dı beşên kurdi yên van herdu hejmarên pêşi ya kovara Rızgari da roleki berbıçav yê Feqi Huseyn hebû ye. Dı hejmara 1a da, wek naverok û usluba nıvisandınê, nıvisa bı navê “ZMANÊ KURDİ” ku jı rûpela 78 ê despêdıke û dıgıhije heta rûpela 106 a (xeyni wan her du helbestên Cegerxwin), dışıbe wê xebata Feqi Huseyn a ku dı 21ê adara 1978 a da qedandıbû û pışti 14 salan, bı navê “Hêmana Rêzımanê Kurdi” dı sala 1991 a da wek kıtêb, jı aliyê weşanên “Melsa”yê va hatıbû weşandın. Bêguman ew kesên ku hıngê dı nav redaksiyona kovara rızgariyê da bûn, lı ser van nıvisên bı zımanê kurdi xwedi zanebûnê ne. Her wusa pışti gelek salan be ji, ku wan sedemên sekınandına beşa kurdi jı me ra eşkere bıkırana dê baş bıbûya, dê beşek jı tarixa me ya hevdem roni bıkırana.
Heta nıha tenê du kıtêbên Feqe ketıne destê mın, xeyni kıtêba ku mın lı jorê behs kır, kıtêba dın, ya bı zımanên kurdi û tırki a bı navê “Peşeriya hewısina zmanê kurdi-Kürtçe öğrenme metodu” ye, ku disa jı aliyê weşanên “Melsa”yê va derketi ye.
Gora Feqi Huseyn lı Gorıstana Tetwana Kevn, payiza 2007 a. Foto: S.BapirHer çıqas ku dı warê zımanzaninê da zanabûna mın hınde zêde nin be ji, dema ku merıv bala xwe dıdê van her du kıtêbên Feqe Huseyn, lı gor ditına mın Feqe zorê dıde ser zımanê kurdi (zaravayê kurmanci). Yani jı bo kurdiyeke “paqıj” bı karbine, heta dereceyeki jı kurdiya ku xelk pê dıaxıve dûr keti ye. Ev pırsgırêk bê guman lı ba gelek nıviskarên dın ji hebû ye û hê ji heye. Hıma wek nımune ka em lı navê kıtêba “Peşeriya hewısina zmanê kurdi-Kürtçe öğrenme metodu” bınêrın, ez ji weki gelek Kurdên dın ên kurdizıman, bı gotınên “Peşeriya hewısina” nızanım û fêhm nakım ku çıma negotiye “Metoda fêrbûna (an ji hinbûna) kurdi”. Herçi gotına “metod”e, ew gotıneki yunani ye (methodos) û dı warê etimolojiyê da, jı gotınên “meta” û “odos” ê peyda bûye (“pışti” û “rê”). Gotınên rê û rêbaza kurdi gelek nêzikê “metod”a yunani ye.
Ez dıbêm qê Feqe dıxwest, ku mumkun be, kurmanciyeki xwerû bı kurdi bı karbine. Ev jı hassasiyeta wi ya lı ser zımane kurdi dıhat. Lı ba wi, gotınên ku dı heremeki teng da tên axaftın, zêde hene. Jı aliyê di va ez dıbêm qê hınde bala xwe nedayê weşanên ku bı zımanê kurdi derketıne. Dıbe ku imkanên wi tunebû xwe bıgıhanda weşanên ku dı salên 1970-80 yan da lı Awrupayê derdıketın an ji, jı nû ve hatıbûn weşandın, weşanên wek Hawar, Ronahi, Çıya, Hêvi, Berbang û gelek kovar û kıtêbên dın. Dı van weşanan da munaqaşeyên dûr û dırêj lı ser rêzıman, rastnıvis û pırsgırêkên dın ên zımanê kurdi hene.
Lı gor ditına mın, dı dema me ya nazık da, ku zımanê kurdi lı bakûrê welatê me da ketiye taya mırınê, dıvê ku wek siyaseta zıman, em kurdiya heyi hê ji “paqıjtır” nekın û jı kurdiya ku xelk pê dıpeyve dûr nekebın. Dema ku em kurdiya xwe da gotınên nûçêkıri û sorani bıkarbinın, hıngê baweriya xelkê bı kurdiya wan wê bışkê, wê bêjın ku em baş bı kurdi nızanın û dev jı kurdi berdın. Dıvê ku em jı bir nekın ku, ku Kurd bıxwazın, ne tenê bı kurdiya Hekkari, Diyarbekır û Mêrdinê, lê belê bı kurdiya Mareş û Meletiyê ji dıkarın bıgıhijın heqên xwe û dewleta xwe avabıkın û kurdiya van deveran jı xwe ra bıkın zımanê resmi. Zımanê kurdi ku lı deverên Mareş û Meletiyê tê axaftın, jı tırkiya dema ku wek berdewamiya dewleta Osmani, “cumhiriyeta” Tırkiyê hat avakırın gelek “paqıjtır” e. Tırkan bı wê tırkiya xwe ne tenê dewleta xwe jı nû va avakır, dı eyni wexti da stuyê me Kurdan û zımanê me ji şıkênandın. Kurdiya ku em jı dê û bavê xwe hinbûne, têra me û sertêra me dıke ku em wek zımanê xwe bıkarbinın û vi zımani bıkın lokomotifa kultur, siyaset û her tıştê xwe.
Çı heyf ku serok û siyasetvanên Kurdan guh nedan hewara Feqe Huseyn. Heta jı wi hat, wi xwest Kurdan jı lehiya wenda kırına zıman û kesayetiya kurdi bıparêze. Lı Kurdıstanê û lı Tırkiyê ku jı aliyê dıjmın û Kurdên “welatparêz” va bêhn lı zımanê kurdi hatiye çıkandın, wi bı hemû hêza xwe xwest bı zımanê kurdi derdora xwe roni bıke.
Ew yek jı wan kêm kesan bû ku, dı warê welatparêzi û xwenasina mıleti da, muhim bûna zımanê kurdi bı me da zanin. Wi bı me da zanin ku, bı kurdi peyivin, xwendın û nıvisandın himên bıngehin ên kurdperweri û welatparêziyê ne. Lewra cudatiya me ya berbıçav wek mılet, bı xelkên serdest ra tenê zımanê me ye.Ku em bıxwazın wek mıleteki cuda, jiyana xwe berdewam bıkın û bıgıhijın heqên xwe, hıngê dıvê em xwedi lı zımanê xwe derkevın.
Feqe Huseyin lı dûrê welatê xwe, ew ji weki pıraniya ronakbır û siyasetvanên Kurdan lı dûrê Kurdıstanê, dı nav xebat, hesret û bı hêviya bı dest xıstına heqên me yên rewa, jı nav me bar kır û çû.
Wi bı me da zanin ku, dı vê rêya dırêj a welatparêztiyê da, jı bo mıletê me yê bındest û şıkesti, dıvê em bê sekınandın, dı her rewş û mercan da mucadele bıkın û bıxebıtın.
Çewa ku Feqi ji jı me ra dıgot, zulım û bındesti dê nıkarıbe jı bo hetahetayiyê lı ser welatê me tehakum bıke. Berbanga mızginiya serbestiya welatê me ne dûre, statukaya ku lı ser bındest xıstına Kurdan hatıbû lêkırın, nıha êdi derz lê keti ye, dı demeki ne hınde dûr da wê hılweşe. Çı heyf û mıxabın ku, Feqi bı saxi negıhışt ew roja piroz.
Bı xebat, hevkari û dılxwaziyê em ê bıgihijın daxwaza Feqi Huseyin.
12 ê adara 2006 a.
Têbıni: Ev nıvis cara pêşi dı malpera Rızgari'yê da (http://www.rizgari.com/) hate weşandın.
No comments:
Post a Comment