06/04/2010
Hevpeyvina Dêrsim Oremar bı Serhad Bapir ra
Çava bû ku tu ber bi hunerê we çûy? Ya ku tu ber bi cîhana resiman ve kişand çibû?
Jı pıçûkatiya mın û pê va meyleki mın lı ser hunera resımê hebû, hê dı despêka dıbıstana despêkê da, wek zarokeki mın resımên sıpehi çêdıkır. Her çıqas ku ez dı dersên xwe da gelek jêhati bûm ji, disa ji ez bı çêkırına resıman ra mıjûldıbûm. Dı wê demê da çêkırına resıman wek tışteki beredayi dıhate hesıbandınê. Lê her carê ku mın ê jı xwe ra resımeki çêbıkıra, bıxwebaweri û hiseki serketınê lı ba mın peydadıbû. Ew qabiliyeta ku merıv lı tışteki bınêre û karıbe lı ser kaxıd eyni wi tışti çêbıke û her wusa ji bı rêya resım çêkırına fıkr an ji ramaneki ku dı serê merıv da da heye û merıv karıbe bı pênûs an ji bı boyaxan ruhbıde van ditınên xwe, dı pıçûkatiya mın da wek kareki sıhêrbazi xwıyadıkır û dı vi wari da bıkêrbûna mın xweşi mın dıçû.
Her du kekên mın ji resımên gelek baş çêdıkırın, jı xwe dı despêkê da ez jı ber şopandın û ditına resımên ku wan çêdıkır, bı çêkırına resıman mıjûlbûm. Kekên mın dı çarçoveya dersa resım ya ku hıngê dı mektebên navin da dıhate dayin, jı xwe ra resıman çêdıkırın, lê paşê vê qabiliyeta xwe pêşvanebırın û berdewam nekırın. Tê bira mın, dı dema ku ez hê derdorê 9-10 sali bûm, çend hevalên kekê mın Celadet lı mala me cıviyabûn û lı resımên ku çêkırıbûn dınhêrtın û lı ser van resıman dıpeyviyan, hıngê ez ji, jı xwe bı bawer çûbûm nık wan û mın ji lı fotografê resımeki nıhêrtıbû û bı awayeki baş resımeki çêkırıbû. Hıngê hevaleki kekê mın bı ecêbmayi wusa gotıbû “helalbe jê ra, bırayê te çewa dıkare lı fotografê bınêre û bêy ku lı kaxıdê lı ber xwe bınêre dıkare resıman lı ser kaxıd çêbıke, ev qabiliyet lı ba ..... resami ji hebû”. Navê resamê ku wi behskırıbû dı hışê mın da nema, lê ew gotınên wi yên pesndar dı bira mın da man. Lı ba gelek xwışk û bırayên mın yên jı mın pıçûktır ji qabiliyeta resımçêkırınê heye, bırayeki mın jı ber zordariya dewleta Tırka dev jı akademiya hunerên sıpehi berda û xwışkeki mın ji vê akademiyê qedand û nıha wek mamosteya hunerê dıxebıte.
Dı wê dema ku ez behsa wê dıkım da, mın resıman bı boyaxên erzan yên weki pênûsên reş û rengin, yên bı avê û yên bı pastelên bı don çêdıkır। Jı vê dema hanê tu resımên ku mın çêkıriye nefılıtiye û negıhiştiye dema me, jı xwe zanina parastına resımên bı vi awayi ji ne lı ba dê û bavê mın hebû û ne ji lı ba mın hebû.
Dı wê dema pıçûkati û xortaniya mın da, lı Tetwanê çend resamên Kurd ji hebûn ku resımên ku wan çêdıkır pır bala mın dıkşand. Pıraniya wan resaman akademiya perwerdeyiyê xwendıbûn û wek mamosteyê dıbıstanê dıxebıtin. Wan bı navê “As Reklam” jı xwe ra atolyeyeki vekırıbûn, lı wê derê bı herfên xweşık tabelayên dıkanan çêdıkırın û her wusa ji wan jı xwe ra resıman çêdıkır। Ev xortên he hemû dılxwazên doza Kurdi bûn û dı nav mucadelê da ciyê xwe dıgırtın. Dı zımanê tırki da maneya vê “As”ê, “xweser” an ji “orjinal” e, lê me hemûyan dızanıbû ku ev “As” jı “Anti Sömürgeci” yê, ango “lı Hımberê Kolonyalizmê”ye. Dı camekana atolyê da her dem resımên gund û gundiyên Kurdan û her wusa ji resımê Yılmaz Guney hebûn। Yılmaz Guney hıngê hê nû hatıbû gırtın û ev dılxwaziya Kurdan jı bo Yılmaz Guney jı bo me gelek muhim bû. Ev resımên van hunermendên şoreşger gelek bala mın dıkışand.
Dı vê demê da, xeyni hın salnameyên ku banqên Tırkan dıweşand, ku tê da fotografên resımên hunermendên navdarên cihanê hebûn, imkanên kırin an ji peydakırına kıtêbên lı ser hunera resıman qet tunebûn। Mın bı salan van rûpelên salnameyan lı ba xwe dıparast.
Pışti ku jı ber zulma dewleta Tırkan mın welatê xwe terkkır û ez wek multeciyeki politik hatım Yunanistanê, pışti çend salan, mın jı Enstituya Kurdi ya Parisê bursa xwendınê sıtand û mın dı navbera salên 1987-1992 yan da akademiya hunerên sıpehi da beşa resımê xwend. Her wusa dı navbera salên 2001-2007 an da ji mın beşa grafikê (diploma dıduyan) ya heman zaningehê xwend। Jı sala 1997 an û pê va ez dı dıbıstanên navin û liseyê da dersên resım, diroka hunerê û fotografê dıdım.
Gotinek heye, dibêje Kurd bi giştî hunermendin, kurda di qadên cuda da çiqas karîne ji wi navî xwedî derkevin?
Ez ne dı wê baweriyê da me ku Kurd bı gışti hunermend ın. Dema ku em jı bo mıleteki ku nıfûsa wi jı 40 milyon kesi zêdetır e bıfıkırın, dı hunera nigari an go şêwekariyê da xebat û aktiviteyên Kurdan gelek pıçûk û kêm ın. Ev aktivite nagıhijın sewiya yên mıleteki pêşketi, yên xwedi dewlet û yên bı 2 milyon kesi ji. Tenê ez dıkarım bêjım ku dı ware muzik û sıtranbêjiyê da Kurdên Ermenistanê layıqê vi nave ne, pıraniya wan dıkarın gelek sıpehi sıtranan bêjın. Pışti hılweşandına dewleta Sovyetê, malesef ev Kurdên me ji ketıne nav rewşeki ne baş û beşeki jı wan jı wır çûne.
Astê cihgirtina hunera Girafîkê dinava hunera Kurdî da çava dibînî, mirov dikare bêje kurd xwedî girafîstên baş in?
Dı nav me Kurdan da jı xwe gelek kêm hunermendên nigariyê (resam, grafikçêker û heykeltıraş) hene, vêca kesên ku bı hunera grafikê ra mıjûldıbın hê ji hındıktır ın. Heta nıha mın tenê fotografên çend berhemên grafiki yên Madhat Kakei, Kurday û J. Kurdo û her wusa çend berhemên Awni Sami ditıye, xeyni vanên he haya mın jı tu hunermendên dın tuneye. Dıvê ku jı nav me Kurdan bı sedan grafikçêker derkebın, da ku em karıbın bêjın ku vayê çend jı wana jêhatitır û baştır ın.
Gelo mirov dikare dîrokekê jibo girafika kurdî destnîşan bike?
Nızanım. Mın got, gelek kêm grafikçêkerên Kurd hene. Bê guman her berhemên afırandi jı bo dirokvan û rexnegırên hunerê dıkare bıbe malzeme û pivana xebata dı vi wari da. Dıbe ku çend hunermendên Kurd pır pır eve 30 40 sal bın ku bı hunera grafikê ra mıjûlbûbın. Ez bı xwe jı sala 1988 ê û vır va, lı kêleka hunera resım, bı vê beşa hunera ra ji mıjûldıbım û mın bı sedan grafikan çêkıriye.
Ji kerema xwe, dikarî behsa mêtoda karkirina xwe jibo çêkirina resman bikî?
Ez ê hem behsa mıjar û metodên çêkırına resımên xwe û hem ji yên grafikên xwe bıkım:
Dı hunera resım da ez lı ser kaxıd an ji muşanbeyê, bı materyalên weki boyaxên don, akrilik, yên avê, pastelên bı don, krayon, hıbra çini, pênûsên reş û yên rengin dıxebıtım. Dı resımên mın da mıjarên sereke ji ev ın: Dimen, figur û portreyên mırovan, kompozisyonên “xwezaya mıri” û yên abstrak।
Çewa ku em dızanın, her çıqas dırûvê berhemên grafiki bı yên resımi dıkevın ji, grafik bı tena sere xwe metod û rêbazên dın datine ber xwe। Dı berhemên resım da, her berhem yek lıb heye. Ango yek orjinal e, ku kopya an ji jıbergırtın hebe, hıngê ew dıbe kopyeya berhemeki orjinal û jı xwe vêca tu qimeta wi ji tuneye.
Dı hunera grafikê da hunermend dıvê pêşi lı ser materyaleki (dar an ji texte, metal, linoleum an ji plastik, bleksiglass an ji madeyeki dınê) şıkl an ji resımeki çêke. Paşê bı gelek teknikên jı hev cıhê (bı kolandın û qewartına bı kêr û cûzanan, bı asit û şirêzê an ji bı teknikên dın) dıvê lı ser van materyalan bıxebıte, da ku “mak” an ji qalıbên xwe çêbıke. Ev “mak” an ji “deq”ên grafikan ın। Jı bo her rengi dıvê “mak”eki xususi were çêkırınê. Karê ku heri têrzehmet û demxwar ev merhele ye. Pışti ku ev “mak“ hazırbûn, hıngê hunermend derbasi çapkırına vê makê dıke.
Du metodên sereke yên grafikê hene: Dı yek jı wan da ruyê “mak”ê wek muhreki tê qewartın ango “tema” wek muhreki lı ser rûyê “make” xwıyadıke। Dema ku grafik bı vi awayê bın, hıngê ser rûyê grafikê bı bageraneki pariki hışk yê kaucûk an ji plastik, bı hıbra çapxanê tê bı hıbrkırın û paşê ji ev “mak” a hıbırkıri lı ser rûyê kaxıd tê çapkırınê. Dı metoda di da “tema” ne lı ser rûyê “mak”ê ye, lê wek terkeki an ji qelşeki dı nav rûyê “mak”ê da ye. Hıngê ev terk bı hıbra xalkografia tê dagırtın û paşê ji rûyê “mak”ê bı perçeyên kaxıd xweşık tê paqıjkırınê, hıbr tenê dı nav terkan da dımine. Jı bo çapa grafikên bı vi awayi hewcedariya merıv bı presseki destan û kaxıdên pembûyi heye. Herçi press e, ew jı du bageranên gıran yên hesıni û jı kulaveki pêktê. Bı xêra sistema şıdandına pressê, “mak” û kaxıdê ku wê lı sere grafik were çapkırınê dı bınê vi kulavê he û dı nav her du bageranan da baş tê dewsandın yani têne şıdandınê. Bı xêra vê şıdandınê ew hıbra ku dı nav wan terkan (tema) da mabû derbasê ser rûyê kaxıd dıbe. Ev kaxıdên ku beşek jı pêkhatına wan jı pembûyê hatıne çêkırınê, merıv beriya çapê têdıxe teşteki avê da ku bıfırfıre.
Grafik ne ew “mak“ e, lê ew çapa lı ser rûyê kaxıd e। Çewa ku tê fêhmkırın, hunermend dıkare jı yekê zêdetır grafikan jı vê makê çapbıke, wek nımûne em bêjın ku wê 20 lıban çapbıke; hıngê lı bınê her grafikê wê hejmara çapê bı vi awayê bınivisine: 1/20, 2/20.....20/20. ev her 20 grafikên ku jı eyni “mak“ê hatıne çapkırınê hemû orjinal ın. Hunermend bı xwe heqê vê hıjmara çapa grafika xwe, bı xwe destnişandıke. Grafikeki dema ku tiraja wê mezın be bıhayê wê ji dıkebe û dema ku hejmar pıçûk be hıngê buhatır dıbe. Jı ber van sedeman hunera grafikê wek “ hunereki jı bo gelek kesan“ hatiye bınavkırın. Pışti ku wê hejmara grafikan werın çapkırınê, êdi “ mak „ hatiye “ qefılkırın „ ango êdi heqê hunermend tuneye ku disa jı vê “mak „ a hanê çapbıke û bı vi awayê xwe bıke bêitibar.
Di pirraniya berhemên te da politîzm û protestoyê bi awayekî berçav cîhgirtiye sedema hilbijartina şêwazek wiha çiye? Mirov dikare bêje xebata te ya siyasî weke sedema bingehîna hilbijartina wê şêwazêye?
Belê dı pıraniya berhemên mın ên grafiki da politizm û protesto hene. Ev terciha mın e, ango bı zanebûni ez bı vi awayê dıafrinım, jı xwe hunera grafikê lı seranserê cihanê nımûneyên gelek baş ya “hunera politik „ daye. Lê dı berhemên mın ên resım da ev aliyên politikbûn û protesto gelek kêmtır ın. Her hunermendeki Kurd ne mecbûr e ku hunereki politik bıafrine. Çewa ku dı warên dın yên hunerê, dı edebiyat û muzikê da ji protesto û politizm hene, dıkare dı hunera nigariyê da ji hebın. Pivana sewiya hunerê ne politizm û protesto ye, lê belê estetik bı xwe ye.
Em wek zarokên mıleteki bındest hatıne dınê, wek deyneki jı bo serbesti û berdewamiya mılet û welatê xwe, em ketın nav xebata siyasi। Ev xebata siyasi bıvê nevê wê tesira xwe lı hunerê ji bıke û dıvê bıke ji. Ango ev tıştên ku wek mılet hatine serê me û ku hê ji tên serê me, em nıkarın çewa ku neqewımibın bıhesıbinın, bı aliyên xwe yên pozitif û negatif ev perçeyên jı dirok û hebûna me ne. Têkıliyeki xwırt dı navbera vê hebûna me û hunerê da heye.
Jı aliyê di va têkıliyên dı navbera huner û siyasetê têkıliyên hassas ın û dema ku lı ser himên serbesti, pırreng û pırdengiyê neyêne avakırınê, hıngê dıkare bıbın têkıliyên xwekûj û malwêraniyê. Huner yek jı awayên sereke yê xweifadekırın û derbırinê ye û bı awayeki ferdi tê afırandınê. Dema ku huner dıkebe xızmeta fıkrên ideolojiki an ji rejımên siyasi, hıngê ruhê hunerê ji dımre, dıfetıse û mırardıkebe. Çewa ku mırov jı bo bıjin hewcedariya wan bı hewa û xwarınê heye, her bı vi awayê hewcedariya hunerê bı serbestiyê heye. Lı hın dewletên Awrupayê yên ku 20 salan faşizm lê hukımkır û dı 70 salên “ sosyalizm real“ ya Sovyeta Berê û welatên dın yên komunist da tu hunereki ku merıv karıbe bı dema berê û dema nıha yên van welatan ra muqayese bıke nehate avakırın. Hevsarên xulamtiyê xıstıbûn stuyên hunermendên van welatan, hunera ku hate afırandın ji wek hunereki kole û kulek ma.
Gelo wê şêwazê kariye raya navxweyî û xelkên biyanî ber bixwe we bikşîne û mesaja xwe bigehîne wan?
Hunera ku ez dıafırinım dıbe ku heta dereceyeki gelek kêm bala xelkê me kışandıbe, an ji dıbe ku qet nekışandıbe ji. Heta nıha tu imkanên mın çênebûn da ku bı rêya pêşengehan, lı Kurdıstanê ez hunera xwe nişanê xelkê me bıdım. Xeyni Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê, heta nıha tu sazi, enstitu an ji bajarvaniyên ku eve bı salan ın ku dı destê Kurdan da ne, bala xwe nedane hunera ku ez dıafırinım û jı bo danasin û pêkanina pêşengeheki bani mın nekırıne। Em dızanın ku lı başûrê Kurdıstanê ji gelek saziyên hunerê û zaningeh hene, heta nıho jı wır ji bala xwe nedane hunera mın. Jı bo xelkên bıyani ji, pariki zanina mın tenê lı ser welatê ku ez lê dıjim, jı bo Yunanistanê heye. Lı vır kêm kes bın ji, hın kes bala xwe dıdın hunera mın û her wusa ji çend nıviskar, rexnegır û rexnegırên diroki yên hunerê yên Yunan, bı gotınên pesndar lı ser hunera mın nıvisandıne.
Jı aliyê di va dema ku merıv hunermendeki “welateki wenda”, mıleteki paşvamayi û bê dewlet be, hıngê ev kêmasiyên he, wek asteng wê her gav derkebın pêşiya te। Dema ku wek mılet merıv ne xwedi tu statuyan be, hıngê bıvê nevê hunermendên vi welati ji wê sêwi û bê statu bıminın.
Saziyên Kurdan wek şûbeyên partiyan dıxebıtın û tu saziyên me yên kulturi yê milli tune ye. Ku hebûna, hıngê hunera ku hunermendên Kurd dıafrinın, ku gelek hunermendên jêhati û serketi hene, wê bıbûya piştpala lobiya Kurdi, wê mıletên cihanê ne tenê bı rêya şer û pevçûnê, lê bı rêya hunerê ji mıletê Kurd nasbıkırına.
Hunermend bi berhemên xwe dijîn ligor te baştirîn berhema te kîjane?
Ku mebesta pırsa te ya “ hunermend bi berhemên xwe dijîn „ bı hunera xwe pêkanina debara xwe be, hıngê, ez bı hunera xwe najim। Jı bo debara xwe pêkbinım ez wek mamosteyê hunerê dı dıbıstana navin û liseyê da dıxebıtım, û her wusa ji ez yek jı çaran yê mıaşê xwe jı bo kırêya atolyeya xwe û materyalên hunerê xercdıkım, bı vi awayê hunera mın bı xêra karê ku ez debara xwe pêktinım dıji.
Lê ku mebesta pırsa te “ hunermend bi berhemên xwe ra dijîn „ be, ku ez dıbêm qê ev e, rast e ez bı wan ra dıjim û jı nıha va ew bûne bela serê mın, ez nızanım ka ez ê bı van berhemên xwe çı bıkım। Her ku dıçe dı atolya mın da ci lı mın tengtır dıbe. Berhemên ku têne afırandın, ku baş û layıq bın, hıngê dıvê jı aliyê hunerdost, muzexane û galeriyan va werın kırin û werın danasin û pêşkêşkırın. Lı ba me Kurdan ne hunerdost û ne ji galeri û muzexane hene. Her çend rasti ev be ji gelek hunermendên Kurd yên jêhati dı rewşên zehmet da hunera xwe dıafrinın.
Ez nıkarım û nızanım bêjım ka baştırin berhema mın kijane। Hın berhem hene ku, jı ber hın sedeman zêdetır dılê merıv bı wan ra ye. Dıvê rexnegırên hunerê bı xwe lı gor pivanên estetikê lı berhemên hunermendan bınêrın, lêkolin û şıroveyan bıkın.
Mamosta Bapîr we gelek pêşangeh li welat û dervey welat lidarxistine, nêzîkbûn û astê pêşwazî kirina kurdan ji hunera girafîkê çava dibînî?
Heta nıha mın 7 pêşengehên ferdi pêkaniye (6 lı Yunanisatanê û 1 ji lı Swedê), 4 jı wan yên bı berhemên grafikê, 2 bı berhemên resım û 1 ji bı berhemên resım û grafikê bûn। Her wusa ez beşdarê jı 100 i zêdetır pêşengehên komi-grupi bûme. Hemû pêşengehên mın lı dervayê welat da pêkhatıne û heta nıho mın lı Kurdıstanê tu pêşengehan pêkneaniye.
Pêşengeha mın ya grafikan ya ku dı sala 2001 ê da mın lı Swedê pêkanibû bala Kurdên Swedê nekışand, gelek kêm kes beşdarê vekırına pêşengehê bûn û dı rojên dın da ji tenê çend kes hatın û berhemên mın ditın। Dı Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê da mın nêzikê 50 grafikên xwe pêşkêşkır ku hemû ji lı ser Kurdan û Kurdıstanê bûn. Ew bı salan bû ku mın grafikan çêdıkır û ew cara pêşi bû derfet jı bo mın derdıket, lı dervayê welat be ji, da ku ez van berhemên xwe nişanê Kurdan bıdım. Bı kêf û hewes mın berhemên xwe bır Swedê, jı xwe tu niyet û xwexapandına mın tunebû jı bo fırotına berheman, lê mın dıgot qê wê nıviskar û ronakbirên Kurd werın berhemên mın bıbinın, çı pak çı xırab wê ditınên xwe yên dı derheqê van berheman da jı mın ra bıbêjın, hewcedariya mın bı ditınên wan hebû. Lê wusa nebû. Dılê mın bı mın şewıti, ez ber xwe ketım û bı dıleki şıkesti vegeriyam Yunanistanê da ku disa lı ser Kurdan çêkırına grafikan bıdominım.
Dı nav van salên dawi da, dı gelek malperên internetê yên Kurdan da resım û grafikên mın hatıne weşandın, her wusa ez carna lı ser zıman, huner û mıjarên dın nıvisan dınıvisım। Jı bo danasina berhemên xwe, berhevkırına nıvisên xwe yên belawela û weşandına nıvisên nû, mın jı xwe ra bı zımanên kurdi, yunani û ingilizi 3 blog’an avakırıye.
Malesef gelek caran Kurdan bêy destura mın berhemên mın jı xwe ra kırıne bergê CD û kıtêban an ji bêy ku navê mın lı bıni bınıvisinın dı weşanên xwe da weşandıne.
Ya rasti, hınde haya Kurdan jı hunera nigariyê tune ye, tenê dema ku hewce dıbinın lı cıheki da wek xeml an ji wek dokumenta optik ya mıjareki, berhemeki dıweşinın, jı ber vê yekê, ne nav, sala afırandınê, teknik û mezınahiya berhemê û ne ji navê hunermend bı xwe bala wan dıkşine.
10/11/2009
Têbıni: Kekê Dêrsim Oremar vê hevpeyvinê jı bo kovara bı navê “Kovar „ê, ku lı başûrê Kurdıstanê tê weşandın, pêkani. Ev hevpeyvin, xeyni Kovar’ê, dı hın malperên kurdi da ji hate weşandınê.
Jı pıçûkatiya mın û pê va meyleki mın lı ser hunera resımê hebû, hê dı despêka dıbıstana despêkê da, wek zarokeki mın resımên sıpehi çêdıkır. Her çıqas ku ez dı dersên xwe da gelek jêhati bûm ji, disa ji ez bı çêkırına resıman ra mıjûldıbûm. Dı wê demê da çêkırına resıman wek tışteki beredayi dıhate hesıbandınê. Lê her carê ku mın ê jı xwe ra resımeki çêbıkıra, bıxwebaweri û hiseki serketınê lı ba mın peydadıbû. Ew qabiliyeta ku merıv lı tışteki bınêre û karıbe lı ser kaxıd eyni wi tışti çêbıke û her wusa ji bı rêya resım çêkırına fıkr an ji ramaneki ku dı serê merıv da da heye û merıv karıbe bı pênûs an ji bı boyaxan ruhbıde van ditınên xwe, dı pıçûkatiya mın da wek kareki sıhêrbazi xwıyadıkır û dı vi wari da bıkêrbûna mın xweşi mın dıçû.
Her du kekên mın ji resımên gelek baş çêdıkırın, jı xwe dı despêkê da ez jı ber şopandın û ditına resımên ku wan çêdıkır, bı çêkırına resıman mıjûlbûm. Kekên mın dı çarçoveya dersa resım ya ku hıngê dı mektebên navin da dıhate dayin, jı xwe ra resıman çêdıkırın, lê paşê vê qabiliyeta xwe pêşvanebırın û berdewam nekırın. Tê bira mın, dı dema ku ez hê derdorê 9-10 sali bûm, çend hevalên kekê mın Celadet lı mala me cıviyabûn û lı resımên ku çêkırıbûn dınhêrtın û lı ser van resıman dıpeyviyan, hıngê ez ji, jı xwe bı bawer çûbûm nık wan û mın ji lı fotografê resımeki nıhêrtıbû û bı awayeki baş resımeki çêkırıbû. Hıngê hevaleki kekê mın bı ecêbmayi wusa gotıbû “helalbe jê ra, bırayê te çewa dıkare lı fotografê bınêre û bêy ku lı kaxıdê lı ber xwe bınêre dıkare resıman lı ser kaxıd çêbıke, ev qabiliyet lı ba ..... resami ji hebû”. Navê resamê ku wi behskırıbû dı hışê mın da nema, lê ew gotınên wi yên pesndar dı bira mın da man. Lı ba gelek xwışk û bırayên mın yên jı mın pıçûktır ji qabiliyeta resımçêkırınê heye, bırayeki mın jı ber zordariya dewleta Tırka dev jı akademiya hunerên sıpehi berda û xwışkeki mın ji vê akademiyê qedand û nıha wek mamosteya hunerê dıxebıte.
Dı wê dema ku ez behsa wê dıkım da, mın resıman bı boyaxên erzan yên weki pênûsên reş û rengin, yên bı avê û yên bı pastelên bı don çêdıkır। Jı vê dema hanê tu resımên ku mın çêkıriye nefılıtiye û negıhiştiye dema me, jı xwe zanina parastına resımên bı vi awayi ji ne lı ba dê û bavê mın hebû û ne ji lı ba mın hebû.
Dı wê dema pıçûkati û xortaniya mın da, lı Tetwanê çend resamên Kurd ji hebûn ku resımên ku wan çêdıkır pır bala mın dıkşand. Pıraniya wan resaman akademiya perwerdeyiyê xwendıbûn û wek mamosteyê dıbıstanê dıxebıtin. Wan bı navê “As Reklam” jı xwe ra atolyeyeki vekırıbûn, lı wê derê bı herfên xweşık tabelayên dıkanan çêdıkırın û her wusa ji wan jı xwe ra resıman çêdıkır। Ev xortên he hemû dılxwazên doza Kurdi bûn û dı nav mucadelê da ciyê xwe dıgırtın. Dı zımanê tırki da maneya vê “As”ê, “xweser” an ji “orjinal” e, lê me hemûyan dızanıbû ku ev “As” jı “Anti Sömürgeci” yê, ango “lı Hımberê Kolonyalizmê”ye. Dı camekana atolyê da her dem resımên gund û gundiyên Kurdan û her wusa ji resımê Yılmaz Guney hebûn। Yılmaz Guney hıngê hê nû hatıbû gırtın û ev dılxwaziya Kurdan jı bo Yılmaz Guney jı bo me gelek muhim bû. Ev resımên van hunermendên şoreşger gelek bala mın dıkışand.
Dı vê demê da, xeyni hın salnameyên ku banqên Tırkan dıweşand, ku tê da fotografên resımên hunermendên navdarên cihanê hebûn, imkanên kırin an ji peydakırına kıtêbên lı ser hunera resıman qet tunebûn। Mın bı salan van rûpelên salnameyan lı ba xwe dıparast.
Pışti ku jı ber zulma dewleta Tırkan mın welatê xwe terkkır û ez wek multeciyeki politik hatım Yunanistanê, pışti çend salan, mın jı Enstituya Kurdi ya Parisê bursa xwendınê sıtand û mın dı navbera salên 1987-1992 yan da akademiya hunerên sıpehi da beşa resımê xwend. Her wusa dı navbera salên 2001-2007 an da ji mın beşa grafikê (diploma dıduyan) ya heman zaningehê xwend। Jı sala 1997 an û pê va ez dı dıbıstanên navin û liseyê da dersên resım, diroka hunerê û fotografê dıdım.
Gotinek heye, dibêje Kurd bi giştî hunermendin, kurda di qadên cuda da çiqas karîne ji wi navî xwedî derkevin?
Ez ne dı wê baweriyê da me ku Kurd bı gışti hunermend ın. Dema ku em jı bo mıleteki ku nıfûsa wi jı 40 milyon kesi zêdetır e bıfıkırın, dı hunera nigari an go şêwekariyê da xebat û aktiviteyên Kurdan gelek pıçûk û kêm ın. Ev aktivite nagıhijın sewiya yên mıleteki pêşketi, yên xwedi dewlet û yên bı 2 milyon kesi ji. Tenê ez dıkarım bêjım ku dı ware muzik û sıtranbêjiyê da Kurdên Ermenistanê layıqê vi nave ne, pıraniya wan dıkarın gelek sıpehi sıtranan bêjın. Pışti hılweşandına dewleta Sovyetê, malesef ev Kurdên me ji ketıne nav rewşeki ne baş û beşeki jı wan jı wır çûne.
Astê cihgirtina hunera Girafîkê dinava hunera Kurdî da çava dibînî, mirov dikare bêje kurd xwedî girafîstên baş in?
Dı nav me Kurdan da jı xwe gelek kêm hunermendên nigariyê (resam, grafikçêker û heykeltıraş) hene, vêca kesên ku bı hunera grafikê ra mıjûldıbın hê ji hındıktır ın. Heta nıha mın tenê fotografên çend berhemên grafiki yên Madhat Kakei, Kurday û J. Kurdo û her wusa çend berhemên Awni Sami ditıye, xeyni vanên he haya mın jı tu hunermendên dın tuneye. Dıvê ku jı nav me Kurdan bı sedan grafikçêker derkebın, da ku em karıbın bêjın ku vayê çend jı wana jêhatitır û baştır ın.
Gelo mirov dikare dîrokekê jibo girafika kurdî destnîşan bike?
Nızanım. Mın got, gelek kêm grafikçêkerên Kurd hene. Bê guman her berhemên afırandi jı bo dirokvan û rexnegırên hunerê dıkare bıbe malzeme û pivana xebata dı vi wari da. Dıbe ku çend hunermendên Kurd pır pır eve 30 40 sal bın ku bı hunera grafikê ra mıjûlbûbın. Ez bı xwe jı sala 1988 ê û vır va, lı kêleka hunera resım, bı vê beşa hunera ra ji mıjûldıbım û mın bı sedan grafikan çêkıriye.
Ji kerema xwe, dikarî behsa mêtoda karkirina xwe jibo çêkirina resman bikî?
Ez ê hem behsa mıjar û metodên çêkırına resımên xwe û hem ji yên grafikên xwe bıkım:
Dı hunera resım da ez lı ser kaxıd an ji muşanbeyê, bı materyalên weki boyaxên don, akrilik, yên avê, pastelên bı don, krayon, hıbra çini, pênûsên reş û yên rengin dıxebıtım. Dı resımên mın da mıjarên sereke ji ev ın: Dimen, figur û portreyên mırovan, kompozisyonên “xwezaya mıri” û yên abstrak।
Çewa ku em dızanın, her çıqas dırûvê berhemên grafiki bı yên resımi dıkevın ji, grafik bı tena sere xwe metod û rêbazên dın datine ber xwe। Dı berhemên resım da, her berhem yek lıb heye. Ango yek orjinal e, ku kopya an ji jıbergırtın hebe, hıngê ew dıbe kopyeya berhemeki orjinal û jı xwe vêca tu qimeta wi ji tuneye.
Dı hunera grafikê da hunermend dıvê pêşi lı ser materyaleki (dar an ji texte, metal, linoleum an ji plastik, bleksiglass an ji madeyeki dınê) şıkl an ji resımeki çêke. Paşê bı gelek teknikên jı hev cıhê (bı kolandın û qewartına bı kêr û cûzanan, bı asit û şirêzê an ji bı teknikên dın) dıvê lı ser van materyalan bıxebıte, da ku “mak” an ji qalıbên xwe çêbıke. Ev “mak” an ji “deq”ên grafikan ın। Jı bo her rengi dıvê “mak”eki xususi were çêkırınê. Karê ku heri têrzehmet û demxwar ev merhele ye. Pışti ku ev “mak“ hazırbûn, hıngê hunermend derbasi çapkırına vê makê dıke.
Du metodên sereke yên grafikê hene: Dı yek jı wan da ruyê “mak”ê wek muhreki tê qewartın ango “tema” wek muhreki lı ser rûyê “make” xwıyadıke। Dema ku grafik bı vi awayê bın, hıngê ser rûyê grafikê bı bageraneki pariki hışk yê kaucûk an ji plastik, bı hıbra çapxanê tê bı hıbrkırın û paşê ji ev “mak” a hıbırkıri lı ser rûyê kaxıd tê çapkırınê. Dı metoda di da “tema” ne lı ser rûyê “mak”ê ye, lê wek terkeki an ji qelşeki dı nav rûyê “mak”ê da ye. Hıngê ev terk bı hıbra xalkografia tê dagırtın û paşê ji rûyê “mak”ê bı perçeyên kaxıd xweşık tê paqıjkırınê, hıbr tenê dı nav terkan da dımine. Jı bo çapa grafikên bı vi awayi hewcedariya merıv bı presseki destan û kaxıdên pembûyi heye. Herçi press e, ew jı du bageranên gıran yên hesıni û jı kulaveki pêktê. Bı xêra sistema şıdandına pressê, “mak” û kaxıdê ku wê lı sere grafik were çapkırınê dı bınê vi kulavê he û dı nav her du bageranan da baş tê dewsandın yani têne şıdandınê. Bı xêra vê şıdandınê ew hıbra ku dı nav wan terkan (tema) da mabû derbasê ser rûyê kaxıd dıbe. Ev kaxıdên ku beşek jı pêkhatına wan jı pembûyê hatıne çêkırınê, merıv beriya çapê têdıxe teşteki avê da ku bıfırfıre.
Grafik ne ew “mak“ e, lê ew çapa lı ser rûyê kaxıd e। Çewa ku tê fêhmkırın, hunermend dıkare jı yekê zêdetır grafikan jı vê makê çapbıke, wek nımûne em bêjın ku wê 20 lıban çapbıke; hıngê lı bınê her grafikê wê hejmara çapê bı vi awayê bınivisine: 1/20, 2/20.....20/20. ev her 20 grafikên ku jı eyni “mak“ê hatıne çapkırınê hemû orjinal ın. Hunermend bı xwe heqê vê hıjmara çapa grafika xwe, bı xwe destnişandıke. Grafikeki dema ku tiraja wê mezın be bıhayê wê ji dıkebe û dema ku hejmar pıçûk be hıngê buhatır dıbe. Jı ber van sedeman hunera grafikê wek “ hunereki jı bo gelek kesan“ hatiye bınavkırın. Pışti ku wê hejmara grafikan werın çapkırınê, êdi “ mak „ hatiye “ qefılkırın „ ango êdi heqê hunermend tuneye ku disa jı vê “mak „ a hanê çapbıke û bı vi awayê xwe bıke bêitibar.
Di pirraniya berhemên te da politîzm û protestoyê bi awayekî berçav cîhgirtiye sedema hilbijartina şêwazek wiha çiye? Mirov dikare bêje xebata te ya siyasî weke sedema bingehîna hilbijartina wê şêwazêye?
Belê dı pıraniya berhemên mın ên grafiki da politizm û protesto hene. Ev terciha mın e, ango bı zanebûni ez bı vi awayê dıafrinım, jı xwe hunera grafikê lı seranserê cihanê nımûneyên gelek baş ya “hunera politik „ daye. Lê dı berhemên mın ên resım da ev aliyên politikbûn û protesto gelek kêmtır ın. Her hunermendeki Kurd ne mecbûr e ku hunereki politik bıafrine. Çewa ku dı warên dın yên hunerê, dı edebiyat û muzikê da ji protesto û politizm hene, dıkare dı hunera nigariyê da ji hebın. Pivana sewiya hunerê ne politizm û protesto ye, lê belê estetik bı xwe ye.
Em wek zarokên mıleteki bındest hatıne dınê, wek deyneki jı bo serbesti û berdewamiya mılet û welatê xwe, em ketın nav xebata siyasi। Ev xebata siyasi bıvê nevê wê tesira xwe lı hunerê ji bıke û dıvê bıke ji. Ango ev tıştên ku wek mılet hatine serê me û ku hê ji tên serê me, em nıkarın çewa ku neqewımibın bıhesıbinın, bı aliyên xwe yên pozitif û negatif ev perçeyên jı dirok û hebûna me ne. Têkıliyeki xwırt dı navbera vê hebûna me û hunerê da heye.
Jı aliyê di va têkıliyên dı navbera huner û siyasetê têkıliyên hassas ın û dema ku lı ser himên serbesti, pırreng û pırdengiyê neyêne avakırınê, hıngê dıkare bıbın têkıliyên xwekûj û malwêraniyê. Huner yek jı awayên sereke yê xweifadekırın û derbırinê ye û bı awayeki ferdi tê afırandınê. Dema ku huner dıkebe xızmeta fıkrên ideolojiki an ji rejımên siyasi, hıngê ruhê hunerê ji dımre, dıfetıse û mırardıkebe. Çewa ku mırov jı bo bıjin hewcedariya wan bı hewa û xwarınê heye, her bı vi awayê hewcedariya hunerê bı serbestiyê heye. Lı hın dewletên Awrupayê yên ku 20 salan faşizm lê hukımkır û dı 70 salên “ sosyalizm real“ ya Sovyeta Berê û welatên dın yên komunist da tu hunereki ku merıv karıbe bı dema berê û dema nıha yên van welatan ra muqayese bıke nehate avakırın. Hevsarên xulamtiyê xıstıbûn stuyên hunermendên van welatan, hunera ku hate afırandın ji wek hunereki kole û kulek ma.
Gelo wê şêwazê kariye raya navxweyî û xelkên biyanî ber bixwe we bikşîne û mesaja xwe bigehîne wan?
Hunera ku ez dıafırinım dıbe ku heta dereceyeki gelek kêm bala xelkê me kışandıbe, an ji dıbe ku qet nekışandıbe ji. Heta nıha tu imkanên mın çênebûn da ku bı rêya pêşengehan, lı Kurdıstanê ez hunera xwe nişanê xelkê me bıdım. Xeyni Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê, heta nıha tu sazi, enstitu an ji bajarvaniyên ku eve bı salan ın ku dı destê Kurdan da ne, bala xwe nedane hunera ku ez dıafırinım û jı bo danasin û pêkanina pêşengeheki bani mın nekırıne। Em dızanın ku lı başûrê Kurdıstanê ji gelek saziyên hunerê û zaningeh hene, heta nıho jı wır ji bala xwe nedane hunera mın. Jı bo xelkên bıyani ji, pariki zanina mın tenê lı ser welatê ku ez lê dıjim, jı bo Yunanistanê heye. Lı vır kêm kes bın ji, hın kes bala xwe dıdın hunera mın û her wusa ji çend nıviskar, rexnegır û rexnegırên diroki yên hunerê yên Yunan, bı gotınên pesndar lı ser hunera mın nıvisandıne.
Jı aliyê di va dema ku merıv hunermendeki “welateki wenda”, mıleteki paşvamayi û bê dewlet be, hıngê ev kêmasiyên he, wek asteng wê her gav derkebın pêşiya te। Dema ku wek mılet merıv ne xwedi tu statuyan be, hıngê bıvê nevê hunermendên vi welati ji wê sêwi û bê statu bıminın.
Saziyên Kurdan wek şûbeyên partiyan dıxebıtın û tu saziyên me yên kulturi yê milli tune ye. Ku hebûna, hıngê hunera ku hunermendên Kurd dıafrinın, ku gelek hunermendên jêhati û serketi hene, wê bıbûya piştpala lobiya Kurdi, wê mıletên cihanê ne tenê bı rêya şer û pevçûnê, lê bı rêya hunerê ji mıletê Kurd nasbıkırına.
Hunermend bi berhemên xwe dijîn ligor te baştirîn berhema te kîjane?
Ku mebesta pırsa te ya “ hunermend bi berhemên xwe dijîn „ bı hunera xwe pêkanina debara xwe be, hıngê, ez bı hunera xwe najim। Jı bo debara xwe pêkbinım ez wek mamosteyê hunerê dı dıbıstana navin û liseyê da dıxebıtım, û her wusa ji ez yek jı çaran yê mıaşê xwe jı bo kırêya atolyeya xwe û materyalên hunerê xercdıkım, bı vi awayê hunera mın bı xêra karê ku ez debara xwe pêktinım dıji.
Lê ku mebesta pırsa te “ hunermend bi berhemên xwe ra dijîn „ be, ku ez dıbêm qê ev e, rast e ez bı wan ra dıjim û jı nıha va ew bûne bela serê mın, ez nızanım ka ez ê bı van berhemên xwe çı bıkım। Her ku dıçe dı atolya mın da ci lı mın tengtır dıbe. Berhemên ku têne afırandın, ku baş û layıq bın, hıngê dıvê jı aliyê hunerdost, muzexane û galeriyan va werın kırin û werın danasin û pêşkêşkırın. Lı ba me Kurdan ne hunerdost û ne ji galeri û muzexane hene. Her çend rasti ev be ji gelek hunermendên Kurd yên jêhati dı rewşên zehmet da hunera xwe dıafrinın.
Ez nıkarım û nızanım bêjım ka baştırin berhema mın kijane। Hın berhem hene ku, jı ber hın sedeman zêdetır dılê merıv bı wan ra ye. Dıvê rexnegırên hunerê bı xwe lı gor pivanên estetikê lı berhemên hunermendan bınêrın, lêkolin û şıroveyan bıkın.
Mamosta Bapîr we gelek pêşangeh li welat û dervey welat lidarxistine, nêzîkbûn û astê pêşwazî kirina kurdan ji hunera girafîkê çava dibînî?
Heta nıha mın 7 pêşengehên ferdi pêkaniye (6 lı Yunanisatanê û 1 ji lı Swedê), 4 jı wan yên bı berhemên grafikê, 2 bı berhemên resım û 1 ji bı berhemên resım û grafikê bûn। Her wusa ez beşdarê jı 100 i zêdetır pêşengehên komi-grupi bûme. Hemû pêşengehên mın lı dervayê welat da pêkhatıne û heta nıho mın lı Kurdıstanê tu pêşengehan pêkneaniye.
Pêşengeha mın ya grafikan ya ku dı sala 2001 ê da mın lı Swedê pêkanibû bala Kurdên Swedê nekışand, gelek kêm kes beşdarê vekırına pêşengehê bûn û dı rojên dın da ji tenê çend kes hatın û berhemên mın ditın। Dı Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê da mın nêzikê 50 grafikên xwe pêşkêşkır ku hemû ji lı ser Kurdan û Kurdıstanê bûn. Ew bı salan bû ku mın grafikan çêdıkır û ew cara pêşi bû derfet jı bo mın derdıket, lı dervayê welat be ji, da ku ez van berhemên xwe nişanê Kurdan bıdım. Bı kêf û hewes mın berhemên xwe bır Swedê, jı xwe tu niyet û xwexapandına mın tunebû jı bo fırotına berheman, lê mın dıgot qê wê nıviskar û ronakbirên Kurd werın berhemên mın bıbinın, çı pak çı xırab wê ditınên xwe yên dı derheqê van berheman da jı mın ra bıbêjın, hewcedariya mın bı ditınên wan hebû. Lê wusa nebû. Dılê mın bı mın şewıti, ez ber xwe ketım û bı dıleki şıkesti vegeriyam Yunanistanê da ku disa lı ser Kurdan çêkırına grafikan bıdominım.
Dı nav van salên dawi da, dı gelek malperên internetê yên Kurdan da resım û grafikên mın hatıne weşandın, her wusa ez carna lı ser zıman, huner û mıjarên dın nıvisan dınıvisım। Jı bo danasina berhemên xwe, berhevkırına nıvisên xwe yên belawela û weşandına nıvisên nû, mın jı xwe ra bı zımanên kurdi, yunani û ingilizi 3 blog’an avakırıye.
Malesef gelek caran Kurdan bêy destura mın berhemên mın jı xwe ra kırıne bergê CD û kıtêban an ji bêy ku navê mın lı bıni bınıvisinın dı weşanên xwe da weşandıne.
Ya rasti, hınde haya Kurdan jı hunera nigariyê tune ye, tenê dema ku hewce dıbinın lı cıheki da wek xeml an ji wek dokumenta optik ya mıjareki, berhemeki dıweşinın, jı ber vê yekê, ne nav, sala afırandınê, teknik û mezınahiya berhemê û ne ji navê hunermend bı xwe bala wan dıkşine.
10/11/2009
Têbıni: Kekê Dêrsim Oremar vê hevpeyvinê jı bo kovara bı navê “Kovar „ê, ku lı başûrê Kurdıstanê tê weşandın, pêkani. Ev hevpeyvin, xeyni Kovar’ê, dı hın malperên kurdi da ji hate weşandınê.
16/03/2010
28/02/2010
25/02/2010
Hunermenda Dengxweş û Kemıli, Rojda
Dema ku cara pêşi mın dengê Rojda’yê sehkır, ez dıbêm qê sıtrana Helimcanê ya Meryemxan’ê dıgot, ew rengê dengê wê û awayê şırova wê geleki tesir lı mın kır. Bı vi awayi êdi dı nav kom û komên jınan da, her dem bala mın zêdetır lı ser Rojdayê bû. Mın meraq dıkır ka çewa dıkare dengeki hınde gurr, xwezayi û rınd, û her wusa qabiliyet û enerjiyeke hınde bı hêz dı keçıkeki bejın kın da hebe. Mın meraq dıkır ka jı kê derê ye, serpêhatiya jiyana wê çewa ye û jı kê hini van sıtranan bûye.
Û dema ku nêzikê çar sal beriya nıha mın jı çapemeniya kurdi sehkır ku vayê Rojda zewıci ye, ez berketım. Ew cara pêşin bû ku ez lı ber zewaca keseki dıketım. Tê bira mın hıngê du xwıngên mın bı mêvandari hatıbûn ba mın û me lı ser Rojdayê, hunera wê û her wusa zewaca wê sohbetê dıkır. Xwışkên mın ecebmayi jı mın pırsi bûn: “ma tu jı aliki va dıbêji ku tu gelek jı deng û hunera Rojdayê hızdıki û aliki di va ji tu lı ber zewaca wê dıkebi, ev çı mesele ye?” Mın ji, jı wan ra behsa cıvata Kurdan kırıbû, ku çewa cıvateki ye ku bı serdestiya mêran hatiye avakırın û hunandın. Mın got ku ez dıtırsım ku Rojda bı zewaca xwe, dı nav mal û zarokan da asê bımine û her wusa mêrê wê ji dı hunera wê da, jı jê ra nebe aligır û pışt. Mın jı wan ra behsa mêrê Kurd kırıbû ku çewa beriya zewacê “nazık” û “nermık”ın û pışti zewacê ji çewa dıbın serdest û bê rehm.
Werhasıl Rojda êdi zewıci bû û ez herdem bı meraq hêviya hewadisên wê mabûm: Gelo lı gel zewacê ji, wê ev keçıka deng xweş û xwedi qabiliyet karıbûya hunera xwe berdewam bıkıra? Dı vê navberê da hın kilipên Rojdayê dı televizyonên kurdi da derketın û paşê mın bıhist ku vayê CD ya xweya ferdi derxısti ye.
Dı dawiya sala 2006 a da jı bo “Festivala Şêwekariya Dıhokê ya 1a”, jı ser bakûrê welatê me ra, ez çûbûm perça Kurdıstana serbest. Dı vegerê da, jı ber berfê ez lı Diyarbekırê asê mam. Fırokexaneya Diyarbekırê hatıbû gırtın, ne dıkarıbû fıroke xwe lê danın û ne ji rabın. Her çıqas maleki me lı Diyarbekırê hebû ji, mın ne dıxwest ez jı bernama xwe derkebım, lewra mın soz dabû xanım û zarokên xwe ku sersalê ez ê lı ba wan bım. Jı mecbûriyê ez bı otobêsê ketım rê. Lı gor salıxan ew çend sal bûn ku berfeki wusa lı Diyarbekırê nebari bû.
Mın bala xwe dayê ku dı nav otobêsê da çend serbazên “paye”bılınd ên leşkerê Tırkên işgalkar ji hene. Ew bı cılên sıwil bûn û dema ku leşgerên xeşim lı ber wan da derbas dıbûn sılav dıdan wan û dı axaftınên xwe da jı wan ra dıgotın “komutanım”. Ew jı vê xitabê acız lı derdora xwe lı rêwiyan dınhêrtın. Tırs û telaş jı rûyê wan xwıya dıkır. Ew ji mecbûr mabûn ku bı otobêsê herın Enqera ya xwe. Werhasıl, dı nav berfê da otobês hêdi hêdi dıçû û derdorê nıvê şevê, jı bo navbereke pıçûk em gıhiştın otogara Sıweregê. Jı bo hewcadariyên xwe, kêm kes jı otobêsê peyabûn. Berfa ku ketıbû vêca qeşa gırtıbû. Dengeki bû sedem da ku ez ji peyabım. Belê dı wê serma û seqama meydana otogarê da, zılameki 20-25 sali lı ber dezgeha xwe ya kaset fırotınê sekıni bû, CD ya nû ya Rojdayê danibû ser û dengê “Xeriba Beyani” bılınd dıbû. Her çıqas niyeta mın ew bû ku lı Stenbolê ez disa herım N.Ç.M. yê û jı wır jı xwe ra CD yên nû bıkırım ji (havina derbasbûyi mın jı xwe ra derdora 30 CD yan kıri bû), nızanım sedema ew tırs û telaşa qumandarên Tırkan bû, yan ji wê manzaraya surrealist a otogara kêm ronahi û xali û ew kasetfıroşê ku jı sermayê her du destên xwe xıstıbû kûrga şalê xwe û xwe kışandıbû ser hev bû, mın çû jı xwe ra CD ya “Sebra Mın” sıtand, kır nav kûrga paltoyê xwe û mın rêwitiya xwe berdewam kır.
Dı vê CD ya xwe da Rojda sıtranên xelki û yên dengbêjên navdar bı dengê xwe yê gurr û lıhevhati bı awayeki modern û ritmik jı me ra şırovedıke. Her wusa du sıtranên ku wê bı xwe gotın û muzika wan çêkıriye ji hene. Hunera Rojdayê jı bo sıberoja muzika kurdi hêvi têdıxe dılê merıv. Xwıya dıke ku pışti tecrubeya derdorê 15 salan ya dı nav komên muzikê da, nıha êdi ew wext hatiye ku Rojda per û baskên xwe veke û bı qabiliyeta xwe ya huneri, ber bı asoya ronak ya muzika kurdi bıfıre. Jı xwe ev lı Rojdayê tê. Kom dıbe ku xwedi roleki bın lê belê huner û her wusa hunera muzikê ji bı ferdên serbıxwe lıxwedıxe û geşdıbe.
Bê guman Rojda xanım baş bı zımanê kurdi dızane. Ew kurmanciya xwe bı awayeki xwezayi (dı şertên işgala Tırkiyê da), jı dê û bavê xwe hinbûye. Ev zanina zımanê kurdi avantajeke baş dıde wê û jı bo wê bûye mıfta vekırına dınyaya muzika kurdi. Jı xwe yên ku ne xwedi wê mıfta piroz bın, ne dıkarın xwe nêzikê sıtranên Meryemxanê û ne ji yên dengbêjên mezın bıkın. Wê jı pıçûkatiya xwe va jı jın û keçên gundê xwe sıtranan sehkıriye bı jın û keçên malê ra sıtranan gotiye.
Bı awayeki ciddi Rojdayê bı “Koma Gulên Xerzan” ra, dest bı sıtranbêjiyê dıke. Ew lı kêleka kekê xwe yê muzikvan Çiya û endamên dın yê komê, sıtranan dıbêje, beşdarê şahi, şev û konseran dıbe û bı navê vê koma xwe CD yan derdıxın.
Herçi sıtrana “Wey Dıl” e, dı vır da wêrekti û şarezabûna Rojdayê baş xwıya dıke, lewra dıkare derkebe pêşberi dengê Şakıro yê rehmeti. Rojdayê bı hostatiyeke baş xwe dıde ber vi barê gıran. Ev cara dıdoyan e ku ez leqayê hunermendeki têm ku lı ser dengê hunermendeki ku jı me barkıri ye, bı vi awayê dıxebıte. Ednan Kerimê dengxweş û hêja ji dı dawiya sıtraneki da, bı dengê Tahir Tefiqê nemır ra dıstıre. Lê ya ku Rojdayê kıri, ez dıbêm qê hê ji zehmettır e. Lewra ew wek jın dıkare bı rengê dengê Şakıroyê nemır bıstıre.
Em jı vê kıtêbê hindıbın ku Evdal vê sıtrana xwe dı sala 1865 a da, dema ku ew tevi Surmeli Memet Paşa û 400 sıwarên wi yên Kurd va, jı bo herın şerê Xozanê dı nav Dêrsimê ra derbas dıbın, derdıxe. Surmeli Memet Paşa û sıwarên wi lı ser daxwaza dewleta Osmaniya dıçın Xozana Edeneyê jı bo beşdarê şerê lı dıj Turkmenan bıbın. Jı bo vi şeri, dewleta Osmaniya jı gelek deveran hêz û leşkeran berhevkıriye.
“Evdalê Zeynê”, 1997, hıbırpastel, 25x 13,5 cm.
Lı Xozanê da, dı navbera hêzên Surmeli Mehmed Paşa û Turkmenên ku lı hımber dewleta Osmani serihıldane tu şer çênabe. Lê belê pışti şer lı Xozanê, dı nav şervanên Surmeli Mehmed Paşa da nexweşiya kolerayê peyda dıbe û jı 400 sıwarên Mehmed Paşa, tenê 40-50 kes jı vê nexweşiyê dıfılıtın û paşta tên herema Kela Elajgırê ya Serhedê. Evdalê Zeynıkê ji yek jı wan kesên fılıti ye. Lı ser vê trajediya sıwarên Surmeli Mehmed Paşa, Evdalê Zeynıkê kılama “Wey Xozanê” derdıxe.
“Evdalê Zeynê”, 1999, hıbır, 15x15 cm.
Jı aliyê di va, dı CD ya xwe da Rojda sıtraneki niv tırki û nıv kurdi (ya ku berê Eyşe Şanê ji gotıye) ji şırove dıke. Eyşe Şana rehmeti vê sıtranê dı salên 1960-1970 yan da gotiye. Her çıqas qedrê Eyşe Şanê lı ser serê mın heye û ew lı ber dılê mın her şêrin be ji, disa ji kêfa mın bı sıtranên niv kurdi û niv tırki ra nayê. Bê guman lı bakûrê Kurdıstanê û zêdetır ji lı heremên Diyarbekır û Ruhayê da hê jı despêka sedsala 20 a da sıtranên bı vi rengi hebûne. Pışti salên 1950 yan dema ku êdi plak derdıketın, hın hunermendên ku bı eslê xwe Kurd ın sıtranên bı vi awayî ji gotıne. Dıvê merıv anagorê şertên wê demê van hunermendan temaşe bıke: Jı aliki va qedexe ya lı ser zıman û muzika kurdi û jı aliyê di va ji hunermendên Kurd yên aktif ku dı nav xelkê da bı kurdi dıstrên. Sıtranên niv kurdi û niv tırki dıbe ku xebateki be jı bo sınorên yasaxa lı ser muzika kurdi sıstbıke, da ku muzika kurdi bı vi awayi were qebûlkırın, be. Ez hê pê nızanım ka gelo ev kategoriya muzika kurdi, jı aliyê Kurdan va hatiye şopandın û lêkolin an na? Gelo jı ber kijan sedemên milli, kulturi, sosyolojik û ekonomiki sıtranên bı vi rengi derketıne?
Jı aliyê di va sıtranên bı vi awayi dı demeki da derketın û hatın gotın ku rewşa zımanê kurdi bı awayeki dın bû. Her çıqas politikaya qedexekırın û asimilasyona zımanê kurdi hebû ji, dewletê fêkiyên vê politika xwe ya zımankuj hê ne sıtandıbû. Tunebûna sistemeki xwırt ya “perwerde” kırınê, tunebûna teknolojiya ragıhandınê, cıvata Kurd ya gırti ya gundan û hın sedemên dın, hıngê rê lı ber politikaya asimilekırına zımanê kurdi xweşnekırın. Heta nava salên 1970 yi ji, dı nav bajar û qesebeyên Kurdıstanê da, dı nav xelkê da zımanê serdest zımanê kurdi bû. Lı gundan kes bı tırki nızanıbû. Yani bı gotıneki dın hıngê rewşa zımanê kurdi jı nıha qat bı qat baştır bû.
Û dema ku nêzikê çar sal beriya nıha mın jı çapemeniya kurdi sehkır ku vayê Rojda zewıci ye, ez berketım. Ew cara pêşin bû ku ez lı ber zewaca keseki dıketım. Tê bira mın hıngê du xwıngên mın bı mêvandari hatıbûn ba mın û me lı ser Rojdayê, hunera wê û her wusa zewaca wê sohbetê dıkır. Xwışkên mın ecebmayi jı mın pırsi bûn: “ma tu jı aliki va dıbêji ku tu gelek jı deng û hunera Rojdayê hızdıki û aliki di va ji tu lı ber zewaca wê dıkebi, ev çı mesele ye?” Mın ji, jı wan ra behsa cıvata Kurdan kırıbû, ku çewa cıvateki ye ku bı serdestiya mêran hatiye avakırın û hunandın. Mın got ku ez dıtırsım ku Rojda bı zewaca xwe, dı nav mal û zarokan da asê bımine û her wusa mêrê wê ji dı hunera wê da, jı jê ra nebe aligır û pışt. Mın jı wan ra behsa mêrê Kurd kırıbû ku çewa beriya zewacê “nazık” û “nermık”ın û pışti zewacê ji çewa dıbın serdest û bê rehm.
Werhasıl Rojda êdi zewıci bû û ez herdem bı meraq hêviya hewadisên wê mabûm: Gelo lı gel zewacê ji, wê ev keçıka deng xweş û xwedi qabiliyet karıbûya hunera xwe berdewam bıkıra? Dı vê navberê da hın kilipên Rojdayê dı televizyonên kurdi da derketın û paşê mın bıhist ku vayê CD ya xweya ferdi derxısti ye.
Dı dawiya sala 2006 a da jı bo “Festivala Şêwekariya Dıhokê ya 1a”, jı ser bakûrê welatê me ra, ez çûbûm perça Kurdıstana serbest. Dı vegerê da, jı ber berfê ez lı Diyarbekırê asê mam. Fırokexaneya Diyarbekırê hatıbû gırtın, ne dıkarıbû fıroke xwe lê danın û ne ji rabın. Her çıqas maleki me lı Diyarbekırê hebû ji, mın ne dıxwest ez jı bernama xwe derkebım, lewra mın soz dabû xanım û zarokên xwe ku sersalê ez ê lı ba wan bım. Jı mecbûriyê ez bı otobêsê ketım rê. Lı gor salıxan ew çend sal bûn ku berfeki wusa lı Diyarbekırê nebari bû.
Mın bala xwe dayê ku dı nav otobêsê da çend serbazên “paye”bılınd ên leşkerê Tırkên işgalkar ji hene. Ew bı cılên sıwil bûn û dema ku leşgerên xeşim lı ber wan da derbas dıbûn sılav dıdan wan û dı axaftınên xwe da jı wan ra dıgotın “komutanım”. Ew jı vê xitabê acız lı derdora xwe lı rêwiyan dınhêrtın. Tırs û telaş jı rûyê wan xwıya dıkır. Ew ji mecbûr mabûn ku bı otobêsê herın Enqera ya xwe. Werhasıl, dı nav berfê da otobês hêdi hêdi dıçû û derdorê nıvê şevê, jı bo navbereke pıçûk em gıhiştın otogara Sıweregê. Jı bo hewcadariyên xwe, kêm kes jı otobêsê peyabûn. Berfa ku ketıbû vêca qeşa gırtıbû. Dengeki bû sedem da ku ez ji peyabım. Belê dı wê serma û seqama meydana otogarê da, zılameki 20-25 sali lı ber dezgeha xwe ya kaset fırotınê sekıni bû, CD ya nû ya Rojdayê danibû ser û dengê “Xeriba Beyani” bılınd dıbû. Her çıqas niyeta mın ew bû ku lı Stenbolê ez disa herım N.Ç.M. yê û jı wır jı xwe ra CD yên nû bıkırım ji (havina derbasbûyi mın jı xwe ra derdora 30 CD yan kıri bû), nızanım sedema ew tırs û telaşa qumandarên Tırkan bû, yan ji wê manzaraya surrealist a otogara kêm ronahi û xali û ew kasetfıroşê ku jı sermayê her du destên xwe xıstıbû kûrga şalê xwe û xwe kışandıbû ser hev bû, mın çû jı xwe ra CD ya “Sebra Mın” sıtand, kır nav kûrga paltoyê xwe û mın rêwitiya xwe berdewam kır.
Dı vê CD ya xwe da Rojda sıtranên xelki û yên dengbêjên navdar bı dengê xwe yê gurr û lıhevhati bı awayeki modern û ritmik jı me ra şırovedıke. Her wusa du sıtranên ku wê bı xwe gotın û muzika wan çêkıriye ji hene. Hunera Rojdayê jı bo sıberoja muzika kurdi hêvi têdıxe dılê merıv. Xwıya dıke ku pışti tecrubeya derdorê 15 salan ya dı nav komên muzikê da, nıha êdi ew wext hatiye ku Rojda per û baskên xwe veke û bı qabiliyeta xwe ya huneri, ber bı asoya ronak ya muzika kurdi bıfıre. Jı xwe ev lı Rojdayê tê. Kom dıbe ku xwedi roleki bın lê belê huner û her wusa hunera muzikê ji bı ferdên serbıxwe lıxwedıxe û geşdıbe.
Bê guman Rojda xanım baş bı zımanê kurdi dızane. Ew kurmanciya xwe bı awayeki xwezayi (dı şertên işgala Tırkiyê da), jı dê û bavê xwe hinbûye. Ev zanina zımanê kurdi avantajeke baş dıde wê û jı bo wê bûye mıfta vekırına dınyaya muzika kurdi. Jı xwe yên ku ne xwedi wê mıfta piroz bın, ne dıkarın xwe nêzikê sıtranên Meryemxanê û ne ji yên dengbêjên mezın bıkın. Wê jı pıçûkatiya xwe va jı jın û keçên gundê xwe sıtranan sehkıriye bı jın û keçên malê ra sıtranan gotiye.
Bı awayeki ciddi Rojdayê bı “Koma Gulên Xerzan” ra, dest bı sıtranbêjiyê dıke. Ew lı kêleka kekê xwe yê muzikvan Çiya û endamên dın yê komê, sıtranan dıbêje, beşdarê şahi, şev û konseran dıbe û bı navê vê koma xwe CD yan derdıxın.
Ez ne xewzan û ne ji remildar ım, lê belê wek hunermendeki Kurd, lı vır ez dıxwazım tehlûkeki ku lı pêş hunermenda hêja heye, destnişan bıkım. Ev tehlûke lı pêş her hunermendi heye. Partiyên Kurdan hunermendan dıkın koleyên xwe, wan jı bo menfaatên xwe yên hızbi bı kar tinın, wan dıkın teri û dûvıkên xwe. Ew jı hunermendên xwedi şexsiyet û serbıxwe acız ın. Hunermend dıvê serxwebûna xwe lı hımber teşkilat û partiyan bıparêzın. Dıvê ew anagorê qabiliyet û daxwazên xwe jı bo sıberoja hunera xwe, jı xwe ra proje û bernameyan çêkın, bı xwe bawer bın û jı serbestiya xwe tu tawizan nedın. İdeolojiyên hışk, şablonên siyasi hunerê dıkujın û hunermenda ji dı nav çeperan da asê dıkın û wan dıfetısinın. Xeyni van tıştan, bê guman mılet û welatê me hê bındest ın, hunermend dıvê çav û guhê xwe jı rewşa siyasi ra ji negrın. Ev mılet û ev welat çıqas yên serok, pêşmerge, gerilla û siyasetvanan be, en hındık hewqas yên her Kurdi û hunermendên Kurd ji ne.
Dı CD ya Rojda da sıtrana heri zêde tesir lı mın kır sıtrana “Ax Welat“ bû . Nızanım, jı ber ku gotın û muzika vê sıtranê ( Her wusa ya sıtrana “Sebrê” ji) Rojda bı xwe çêkıri ye jı ber vê yekê ye, an ji sedema ku van kêm gotınên vê sıtrana hanê, ku bı awayeki gelek sade û zelal derd, kul û trajediya mılet û welatê me jı me ra dıbêje ye hewqa tesir lı mın kır, ez nızanım. Her wusa muzika van her du sıtranan ji xwırt û lıhevhati ye.
Herçi sıtrana “Wey Dıl” e, dı vır da wêrekti û şarezabûna Rojdayê baş xwıya dıke, lewra dıkare derkebe pêşberi dengê Şakıro yê rehmeti. Rojdayê bı hostatiyeke baş xwe dıde ber vi barê gıran. Ev cara dıdoyan e ku ez leqayê hunermendeki têm ku lı ser dengê hunermendeki ku jı me barkıri ye, bı vi awayê dıxebıte. Ednan Kerimê dengxweş û hêja ji dı dawiya sıtraneki da, bı dengê Tahir Tefiqê nemır ra dıstıre. Lê ya ku Rojdayê kıri, ez dıbêm qê hê ji zehmettır e. Lewra ew wek jın dıkare bı rengê dengê Şakıroyê nemır bıstıre.Jı aliyê di va, dı jınûva şırovekırına sıtrana “Wey Dıl” da şaşitıyeki ji hatıyekırın: Wek çavkaniya vê sıtranê navê Dengbêj Şakıro hatiye nıvisin û tu malumatên dın lı ser vê sıtrana bı hêz û heybet nehatiye gotın. Dıbe ku yek jı wan kesên ku beriya Rojdayê vê sıtranê bı rengê hêza dengê xwe şırovekıriye û gıhandiye neslên nû Şakıro be, lê belê Şakıro yê rehmeti vê sıtranê çênekıri ye. Her wusa dı CD ya Şakıro ya “ Şahê Dengbêjan Şakıro -“Neminım””da ji tu malumat lı ser çavkaniya vê sıtranê û sıtranên mayin nehatiye nıvisin. Dı CD ya wi ya bı navê “Reben ım Medet” da ji her bı vi awayi tu malumat lı ser sıtranên ku ew dıstrê tune ne. Ev kêmasiyeki mezın a şirketa “Çağdaş Muzik” ê ye.
Ew kesê ku vê sıtrana gurr û bı heybet çêkıri ye, dengbêjê bı navûdeng Evdalê Zeynıkê bı xwe ye. Çewa ku em jı kıtêba Ahmet Arasê hêja hindıbın, navê orjinal ya vê sıtranê “Dêrsım e Xweş Dêrsım e” ye. (Bınêre: Ahmet Aras, Şaırê Kurda yê Efsanevi EVDALÊ ZEYNIKÊ, Weşanên Deng, 1996, İstanbol, rûpelên 86-88 ) Ahmet Aras jı sala 1966 heta 1996, dı nav şertên gelek zehmet da lêkolineki geleki hêja dı derbarê dengbêjê me yê mezın Evdalê Zeynıkê da kıriye. Resamê me yê hêja Arif Sevinç ji, vê kıtêbê bı resımên xwe yên xweşık xemılandiye.
Em jı vê kıtêbê hindıbın ku Evdal vê sıtrana xwe dı sala 1865 a da, dema ku ew tevi Surmeli Memet Paşa û 400 sıwarên wi yên Kurd va, jı bo herın şerê Xozanê dı nav Dêrsimê ra derbas dıbın, derdıxe. Surmeli Memet Paşa û sıwarên wi lı ser daxwaza dewleta Osmaniya dıçın Xozana Edeneyê jı bo beşdarê şerê lı dıj Turkmenan bıbın. Jı bo vi şeri, dewleta Osmaniya jı gelek deveran hêz û leşkeran berhevkıriye.
Dı derbarê vê sıtranê da, neviyê Evdalê Zeynıkê, Emerê Zeynıkê dı 65 saliya xwe da, dı sala 1966 a da jı nıviskar Ahmet Aras ra wusa dıbêje: «...Mın kalkê xwe dit û kılam û meqamên xwe jı wi hıldan, kalkê mın sal û niveki, du salan berya şer wefat kır. (Şerê dunyayê 1) Ez wê çaxê dozde- sêzde sali bûm. Ew dengbêjên me yên Serhedê bı pırani lı gor qaide û meqamên wi dıstrên...Wexta ku kalkê mın wefat kır kalkê mın sed û deh sali bû...Wexta ku Surmeli Memed Paşa dıçe Xozanê, kalkê mın ji bı xwe ra dıbe. Ew ne tenê dengbêjê Memed Paşa bûye, rispi wi bûye ji. Rêya wan dı Dêrsımê ra derbas dıbe. Dêrsım jı wê çaxê lı ber dewletê dı halê asêbûnê da bûye. Şayişan dıkın ku xelkê Dêrsımê tışteki bı wan bıke.
Lê tıştek nabe, ew bı selameti derbas dıbın dıçın. Tebieta Dêrsım a hov û har tesireke mezın lı kalıkê mın dıke. Kalkê mın lı ser Dêrsım û bedewên Dêrsım, kılama “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” derdıxe. Ewi jı wê kılama xwe pır hez dıkır.» Rûpala 170,ya kıtêba navbıhuri.
“Evdalê Zeynê”, 1997, hıbırpastel, 25x 13,5 cm.
Lı Xozanê da, dı navbera hêzên Surmeli Mehmed Paşa û Turkmenên ku lı hımber dewleta Osmani serihıldane tu şer çênabe. Lê belê pışti şer lı Xozanê, dı nav şervanên Surmeli Mehmed Paşa da nexweşiya kolerayê peyda dıbe û jı 400 sıwarên Mehmed Paşa, tenê 40-50 kes jı vê nexweşiyê dıfılıtın û paşta tên herema Kela Elajgırê ya Serhedê. Evdalê Zeynıkê ji yek jı wan kesên fılıti ye. Lı ser vê trajediya sıwarên Surmeli Mehmed Paşa, Evdalê Zeynıkê kılama “Wey Xozanê” derdıxe.
Sıtrana “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” û ya “Wey Xozanê” du sıtran nın ku Evdal heri zêde qedır dıde wan û jı wan hızdıke. Neviyê Evdal, Emerê Zeynıkê wusa berdewam dıke: «... Mırına kalkê mın baş tê bira mın, ez wê çaxê dozde sali bûm.
« Kalkê mın nexweş bû, dı nav ci da bû. Wexta ku nexweşiya wi gıran bû, bavê mın jê ra got: “Ez herım gazi melle kım, bıla bê lı ser te bıxûne!”
Ewi destê xwe bılınd kır dot: “Na, na, gazi melle neke! Emelê merıv ku baş nebe, melle jı merıv ra çı bıke...Ez insaneki muxlısım, mın bı tu qulê Xudê ra xırabi nekıriye. Bı izna xudê ezê bı rûyeki sıpi herım hızûra wi.”
Pey ra jı me ra işmar kır, got: “Guh bıdne mın, ezê tışteki jı we ra bêjım.”
Bı desteki xwe va destê bavê mın gırt, bı destê dınê va ji destê mın gırt û weha got: “Du kılamên mın yên emegdar henın, kılama Xozanê û ya Dêrsım. Pışti mırına mın tu were kılamên mın bên jıbirkırın., lê ez dıxwazım ku ev herdu kılamên mın neyên jıbirkırın. Hemi hun wan kılaman jı xwe dızanın, ezê nıha wana kelime-kelime jı we ra bêjım, hun ji lı pey mın ducar kın, wana rınd jıber kın!”
Pey ra wi dest pê kır, bı dengeki nımız va sıtra. Wi pırsên kılaman sê car, çar cara got, bı me da gotın. Dema ku wi gotına kılamên xwe xılas kır, dengê xwe bıri, bı dılgeşi lı me nıhêri, pey ra serê wi kete ser balgi û teslim bû.»
Rûpala 175 a, ya kıtêba navbıhuri.Nıviskar Ahmet Aras dı vê kıtêba xwe da bı tevi dehan sıtranên Evdalê Zeynıkê, orjinala sıtrana “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” ji nıvisandiye û dı jêrenota xwe da ji wusa dıbêje “ Ev kılam bı sıtrana Emerê Zeynıkê (Nebyê Evdalê Zeynıkê) û Şakırê Bedih (Şakro) e.”
Lı gor baweriya mın, dıvê dı çapên pêş ya vê CD ya Rojda da ev xeleti were sererast kırın û were eşkere kırın ku gotın û muzika vê sıtrana delal jı aliyê dengbêjê me yê nemır Evdalê Zeynıkê va hatiye çêkırınê. Her wusa dıvê ev sıtran ne bı navê “Wey Dıl”, lê belê bı navê xwe yê orjinal “Dêrsım e, xweş Dêrsım e” were bınavkırın. Ev deyn û bareki lı ser stuyê me hemûyan e.
“Evdalê Zeynê”, 1999, hıbır, 15x15 cm.Jı aliyê di va, dı CD ya xwe da Rojda sıtraneki niv tırki û nıv kurdi (ya ku berê Eyşe Şanê ji gotıye) ji şırove dıke. Eyşe Şana rehmeti vê sıtranê dı salên 1960-1970 yan da gotiye. Her çıqas qedrê Eyşe Şanê lı ser serê mın heye û ew lı ber dılê mın her şêrin be ji, disa ji kêfa mın bı sıtranên niv kurdi û niv tırki ra nayê. Bê guman lı bakûrê Kurdıstanê û zêdetır ji lı heremên Diyarbekır û Ruhayê da hê jı despêka sedsala 20 a da sıtranên bı vi rengi hebûne. Pışti salên 1950 yan dema ku êdi plak derdıketın, hın hunermendên ku bı eslê xwe Kurd ın sıtranên bı vi awayî ji gotıne. Dıvê merıv anagorê şertên wê demê van hunermendan temaşe bıke: Jı aliki va qedexe ya lı ser zıman û muzika kurdi û jı aliyê di va ji hunermendên Kurd yên aktif ku dı nav xelkê da bı kurdi dıstrên. Sıtranên niv kurdi û niv tırki dıbe ku xebateki be jı bo sınorên yasaxa lı ser muzika kurdi sıstbıke, da ku muzika kurdi bı vi awayi were qebûlkırın, be. Ez hê pê nızanım ka gelo ev kategoriya muzika kurdi, jı aliyê Kurdan va hatiye şopandın û lêkolin an na? Gelo jı ber kijan sedemên milli, kulturi, sosyolojik û ekonomiki sıtranên bı vi rengi derketıne?
Jı aliyê di va sıtranên bı vi awayi dı demeki da derketın û hatın gotın ku rewşa zımanê kurdi bı awayeki dın bû. Her çıqas politikaya qedexekırın û asimilasyona zımanê kurdi hebû ji, dewletê fêkiyên vê politika xwe ya zımankuj hê ne sıtandıbû. Tunebûna sistemeki xwırt ya “perwerde” kırınê, tunebûna teknolojiya ragıhandınê, cıvata Kurd ya gırti ya gundan û hın sedemên dın, hıngê rê lı ber politikaya asimilekırına zımanê kurdi xweşnekırın. Heta nava salên 1970 yi ji, dı nav bajar û qesebeyên Kurdıstanê da, dı nav xelkê da zımanê serdest zımanê kurdi bû. Lı gundan kes bı tırki nızanıbû. Yani bı gotıneki dın hıngê rewşa zımanê kurdi jı nıha qat bı qat baştır bû.
Nıha malesef zımanê kurdi ketiye taya mırınê. Jı Kurdên ku hê bı Kurdbûna xwe nehesiyane û jı bo heq û serbestiya Kurdan ku ne xwedi tu daxwaz ın bıgre, heta Kurdên welatperwer ên ku bı salan ne, jı bo heq û serbestiya Kurdan dı nav xebat û mucadelê da ne û jı ber vê yekê ji geleki êş û cefa kışandıne, bı awayê gışti Kurd qimetê nadın zımanê xwe. Ku merıv hın istisnayan dane ali ki, lı bakûrê Kurdıstanê û lı Tırkiyê, tenê ew Kurdên ku jı ber gelek sedeman hê fêri zımanê tırki nebû ne, bı kurdi dıpeyvın. Malesef welatparêz û şoreşgerên me nebûn zımanhız û zımanparêz. Ew bı zımanê xwe yê tırki bûn pıştpal û aligırên politikaya hêrandın û tunekırına zımanê kurdi.
Bı gor baweriya mın dı vê dema nazik da hunermendên Kurd dıvê sıtranên bı vi awayi yên ku bı kurdi û bı tırki ne, nesıtrên. Heqê tu kesi tune ye ku tınazê xwe bı me bıke û jı me ra bêje ku “mıletê Kurd û mıletê Tırk bırayê hevdu ne”. Mıletê Tırk pışgırê dewleta xwe ya işgalkar e. Mıletê Kurd bındest e û mıletê Tırk ji bı aweyeki gışti alikari dıde dewleta xwe, da ku Kurdan dı rewşa bındestbûnê da bıparêzın, wan asimilebıkın û wan bıkın Tırkoxlitırk. Jı bo mıletê Tırk rûreşiya mezın ew e ku vê zulma ku dewleta wan lı me dıke, qebûl dıkın û normal dıbinın. Rola zımanê tırki jı bo me Kurdan hêrandın û wendakırına zımanê me ye. Dewletê her xwestiye û dıxwaze bı rêya ferzkırına zımanê tırki lı ser me, zımanê kurdi bıhêre û bıkuje û bı vi awayi Kurdan jı zıman û kultura wan bı dûr bıxe. Kurd dıvê dı warê zımanê xwe da bı ısrar bın û tu tavizê nedın zımankujan.
Zımanê kurdi bındest e û per û baskên wê şıkesti ne. Tu car diyalogeki lı ser himên wekhevi û edaletê dı navbera zımanê kurdi û zımanê tırki da çênebû ye. Sınorên dı navbera zıman û muzika kurdi û tırki da çıqas zelal bın, jı bo me hınde baş e, lewra sınorên şoli û muxlaq Kurdan ber bı zıman û kultura Tırkan va dıkşine.
Rojda ya delal, mala te ava ku tu bı dengê xwe yê xweş û bı qabiliyet û hunera xwe, hızkırına me ya jı bo zıman û kultura me hê ji xwırttır dıki û hêz dıdi me. Her wusa mala kekê te hunermend Çiya ava, ku te ber bı cihana hunera kurdi va kışand û rê lı ber te vekır. Û disa her wusa mala hevserê te hunermend Alettin Aykoç ji ava ku bûye pıştgır û aligırê vê doza piroz ku tu pê rabûyi. Mala we her dem ava û wun her hebın.
Serhad Bapir
28 ê Tebaxa 2007 a.
Têbıni: Ev nıvis cara pêşi dı malpera rızgari'yê da û paşê ji lı Dıhokê dı kovara Nûbûnê da hatiye weşandınê.
20/01/2010
07/01/2010
Hevpeyvina Rojnameya Rûdawê bı Serhad Bapir ra
Vê hevpeyvinê kekê Edıle Koçer jı bo rojnameya Rûdawê bı rêya e-mailê, dı despêka meha Cotmehê da bı mın ra pêkani. Beşeki mezın ya vê hevpeyvinê dı hejmara 17 ya ya rojnameya Rûdawê da (27/10/2009), bı sernıvisa "Şêwekar Serhad Bapir: Haya ronakbirên Kurd, jı hunera resıman tuneye!" hate weşandın. Ez lı vır hemû hevpeyvinê, çewa ku despêkê da hatıbû nıvisandın, dıweşinım, her wusa dı malpera Rudaw Netê da ji temamiya vê hevpeyvinê hatiye weşandınê: http://rudaw.net/details.aspx?lang=Kurdi&page=articles&c=Hevpeyvyn&id=14447 Şıklê hevpeyvina ku dı rojnameya Rûdawê da hate weşandınê ji ez ê paşê dı bloga xwe da bıweşinım.
Serhad Bapir
- Serhad Bapîr kî ye?
Bı anagorê qeyda nıfusê ez dı sala 1964 a da lı bajarê Tetwanê yê lı bakûrê Kurdıstanê hatıme dınê. Navê bavê mın Mele Seid Çeliker e û ew û bav û kalên wi jı Cizara Botanê nın û ew bı gelek bavan her mele bûne. Diya mın jı koçerên Eşira Alıkan e. Bereket dı nav da be, em 12 xwışk û bıra ne û her wusa 8 jı me zaningehan qedandıne. Mın dıbıstana despêkê lı Farqin û Tetwanê û yên navin û liseyê ji lı Tetwanê da xwend. Dı despêka sala 1983 yan da jı ber xebatên mın ên politik serê mın kete beleyê û dewleta Tırkan lı mın geriya, ez derketım dervayê welat û wek fırar nêzikê 2 salan lı Tırkıyê mam. Dı dawiya sala 1984 a da wek multeciyeki politik ez derbasê Yunanistanê bûm û jı hıngê va ez lı Yunanistanê dıjim.
Kevaniya mın Yunan e û ez bavê Sipan (17), Siyabend (11) û Sosın’ê (5 sali) me. Bı xêra xebata mın a bı metodik û istiqrar, zarokên mın û xanıma mın baş fêri Kurmanci bûne û her wusa dıxweynın û dınıvisinın.
- Te çawa dest bi hunera wênesaziyê kir? Hostayên te yên ewil kî bûn?
Dı pıçûkatiya mın da qabiliyeta mın ya çêkırına resıman hebû, her çıqas ku ez xwendakareki jêhati bûm ji disa ez bı “tıştê beradayi”, bı çêkırına resıman mıjûldıbûm. Dı rastiyê da çêkırına resıman jı bo me huner û qabiliyeteki malbati bû, nıha ku ez bala xwe dıdımê, dıbinım ku dı 8 xwışk û bırayên mın da ji ev qabiliyet kêm zêde heye. Bırayeki mın lı Kurdıstanê akademiya hunerên sıpehi dıxwend lê jı ber zordariya dewleta Tırkan dev jı xwendına xwe berda û her wusa ji xwışkeki mın lı Tırkiyê da akademiya hunerên sıpehi qedand û nıha wek mamosteya resım lı wır dıxebıte.
Pışti ku ez wek multeciyeki bê ci û war gıhiştım Yunanistanê, lı vır lı bajarê Saloniki da, dı navbera salên 1987-1992 yan da mın dı akademiya hunerên sıpehi ya zaningeha Aristoteles da beşa resım xwend. Jı bo xwendına xwe mın jı Enstituya Kurdi ya Parisê bursa xwendınê sıtand. Her wusa dı navbera salên 2001-2007 an da ji mın beşa grafikê (diploma dıduyan) ya eyni zaningehê xwend. Jı sala 1997 a û pê va ez dı dıbıstanên navin û liseyan da wek mamosteyê resım, fotograf û diroka hunerê dıxebıtım.
- Te heta niha li ku derê, çend pêşengeh vekirine? yên herî balê kişandin kîjan bûn?
Heta nıho mın 6 lı Yunanistanê û 1 ji lı Swedê tevihev 7 pêşengehên ferdi pêkaniye û her wusa ji ez beşdarê nêzikê 100 pêşengehên komi - tevayi bûme. Pêşengeha mın ya heri mezın û ya heri zêde balê kışand, isal dı mehên nisan û gulanê da lı Navenda Çand û Hunerê ya Vafopulio ya bajarvaniya Saloniki da pêkhat. Dı vê peşengeha xwe ya berfıreh ya grafikan da mın 92 berhemên ku mın dı navbera salên 1988 û 2008 an da çêkırıbû nişanê hunerdostan da. Bajarvaniya Saloniki jı bo vê pêşengehê katalogeki sıpehi da çapkırınê.
- Çi dihêle ku tu her dem li çêkirina resman germ bibî?
Afırandına hunerê dışıbe wek deyneki ruhi, ango çewa ku merıv deyndarê hınan be û jı mecbûriyetê dıvê ku merıv vi deynê xwe bıde. Huner, ango jı bo mın resım û grafik, wek nan û avê ye ku mın xweyidıke û mın lı ser piyan dıhêle.
-Civaka kurd bi çi çavî li hunera wênesaziyê dinêre? Mesele gelo heke tu pêşengeheke resmên nû(kesên tazî, çêkirina resmên şilftazî) li Amedê an jî li Hewlêrê vekî, li gorî te wê reaksiyona civakê çawa be?
Ez dıbêm qê ne haya ronakbir û siyasetvanên Kurdan û ne ji bı aweyeki gışti haya cıvata Kurdan jı hunera nigariyê-wênesaziyê heye. Jı xwe bı tu awayi em nıkarın dı warê hunera nigari da bı pivanên welatên pêşketi lı cıvata Kurdan bınêrın. Jı bo ku lı nav cıvateki da huner geşbıbe, dıvê kes an ji saziyên ku qedrê hunerê dızanın hebın, dıvê bazara hunerê hebe, dıvê cıvanbendên (koleksıyon) kesan û saziyan hebın. Dıvê galeri û muzaxaneyên hunera nigariyê hebın. Dıvê rexnevan û dirokvanên hunerê hebın. Lı ba me hıma bêje tu tışt jı vana tuneye. Heta nıha xeyni cıvanbenda xanım Hero Telebani, haya mın j tu cıvanbendên dın tuneye.
Malesef heta nıha tu imkanên mın çênebûn ku ez karıbım hunera ku ez wê dıafırinim pêşberê Kurdan bıkım, heta nıho tu sazi û bajarvaniyên ku dı destê Kurdan da ne bala xwe nedaye hunera mın. Tenê dı sala 2001 a da mın pêşengeheki grafikan dı Kıtêpxaneya Kurdi ya Stocholmê da pêkaniye, mın lı wê derê derdorê 50 berhemên xwe yên ku lı ser Kurdan û pırsgırêka Kurdi bûn nişanda, lê ev pêşengeha mın bala Kurdên Swedê nekışand û gelek kêm kes hatın pêşengeha mın.
Her çıqas eve jı 20 salan zêdetır e ku ez hunera xwe dıafrinım, heta nıha kovar, rojname û televizyonên Kurdan bala xwe nedane hunera mın, hevpeyvina pêşi û ya dawi ku weşaneki Kurdi bı mın ra kıriye ya kovara Nûdemê bû ku ew ji 12 sal beriya nıha pêkhatıye. Xeyni Nûdemê malpera Kurdên “Anadoliya Navin“ http://www.xelkedondurma.com/ (2005) û her wusa kovara Tırkan ya bı zımanên tırki û kurdi “Tiroj“ê ji bı mın ra hevpeyvinan çêkırıne(2004).
Jı bo pêşengeheki bı resımên tazi lı Amed an ji lı Hewlêrê ez dıkarım viya bêjım: Dı hunera nigariyê da, çêkırna resımên mırovên tazi yek jı wan mıjarên sereke ye, dı akademiyên hunerên sıpehi da, lı seranserê cihanê (dewletên bısılman ne dı tê da) perwerdeya xwendekaran lı ber modelên tazi ippala çêdıbe, ango xwendekar bı salan şıklê morfolojiya laşê mırov fêrdıbın. Dı hunerê da mıjara nişandana jın û mêrên tazi tışteki ye û wek mıjareki dın porno tışteki dınê ye û tu têkıliya van her du yan bı hev ra tunine. Ku lı bajarên Kurdıstanê da ji pêşengehên bı temaya mırovên tazi pêkbıhata wê temaşevan û hunerdostan peydabıkıra. Ez bawernakım ku wê hınde reaksiyonên xwırt yên beşeki cıvatê lı hımberê vê yekê pêkbıhata.
-Maneya vê hunerê ji bo te çi ye?
Hunera nigari an ji çewa ku bı Sorani tê gotın, şêwekari, yek jı hunerên sereke têhesıbandınê, û huner ji beşeki jı çand û kultura mıletan e. Ev yek jı wan beşên derbırin û xweifadekırına mırovan e ku mane dıde jiyana mırovan û wek mırov, wan dıkemıline û serwexttır dıke. Diroka mırovatiyê dı heman demi da diroka hunerê bı xwe ye ji.
-Doza kurd, problemên polîtîk di hunera te de çawa dikarin cî bigirin?
Malesef em wek zarokên mıleteki bındest û şıkesti hatın dınê. Em dı pêvajoya bıxwehısin, mucadele û daxwazên jı bo serbestiya mılet û welatê xwe da mezınbûn. Bê guman ev rewş çewa ku dı hemû beşên dın yên afırandınê da ji wusa kır, tesira xwe lı hunera nigari ji kıriye. Mıjara beşeki mezın yên grafikên mın Kurd û doza Kurdan e. Dı van grafikên mın da ew nerazibûn û protestoya mın ya lı hımberê bındesthıştın û stuxwariya Kurdan hene û her wusa ji ew daxwaz û hêviya jı bo sıberojeki ronak û serbest. Lê belê ev berhemên mın dı nav sınorên idolojiyên hışk û totaliter da asê nemane, mın tu cari koleti û xulamtiya ideolojiyan qebûlnekıriye. İdeolojiyên hışk û totaliter tenê dıkarın bêhn lı hunerê bıçıkinın.
-Di hunera wênesaziyê de xewna te ya herî mezin çi ye?
Bı anagorê ditına mın, her çıqas ku heta nıho mın hunereki grafiki yê bı pivanên navnetewi da afırandıbe ji, wek kes hê gelek rê lı ber mın heye û dıvê hê ez jı nanê gelek tenûran bıxwım. Merıv tenê bı xebateki bı ısrar û zêde dıkare xwe pêşbıxe.
- Li dîasporayê, hunermendên ewropî li resmên te yî kurdî çawa û bi kîjan çavî pêşwazî dikin?
Tenê tecrubeya mın ya Yunanistanê heye, lı vır grafikên mın bı gotınên pesndar têne qebûlkırınê, xususi dirokvanên hunerê yên Yunan gotar û analizên berfıreh lı ser berhemên mın nıvisine. Beşek jı van nıvisan mın wergerandiye ser Kurmanci û nıha dı bloga mın ( http://huneruraman.blogspot.com ) da ji hene û gelek nıvisên dın ji hê lı benda wergerandınê ne. Lê bele, dema ku dewleta merıv tunebe, hıngê wek hunermendeki “welateki wenda“ per û baskên merıv ji şıkesti ne, gelek deri û imkan lı pêş mırov gırti ne, dı danasina berhemên xwe da rewşeki asê û zehmet dertê pêşiya merıv. Ez behsa rewşa ekonomiki nakım, ku lı wır rewş hê xıraptır e.
-Medyaya ewropî li gorî te çawa li hunermendên asyayî dinêrin?
Zanina mın tenê lı ser Yunanistanê heye. Dema ku xelkên ku jı welatên Asyayê hatıne û lı vır dıjin bê statu bın, gelo rewşa hunermendên ku jı van welatan hatıne wê çewa be? Jı xwe xeyni hın navên “gıregır“ yên hunermendên Yunanan, rewşa hunermendên Yunan yen ku dı emrê mın da ne ji ne tu rewşe, vêca dema ku hunermendeki jı erdzemineki weki Asyaya paşdamayi û têrpırsgırêk be, hıngê rewşa wi hê xırabtır e. Ez lı vır dıxwazım nımûneyeki bıdım. Lı Athinaya paytext da ez hunermendeka Kurd ku jı Sovyeta berê ye û eve 4- 5 salın ku lı wır dıji, nasdkım, gelo wun dızanın ku ev xanıma hêja bı çı mıjûldıbe û debara xwe bı ki kijan awayi pêktine? Bı şev û roj dı maleki jıneka pir da dımine û bı mıaşeki 700 euroyi û bê sixorte wê pirejınê xweyidıke! Ev hunermenda berketi ku akademiya hunerê xwendiye û bı sedan berhemên huneri afırandiye dı vê rewşê da ye û êdi nıkare hunera xwe bıafrine û bıvênevê dıfetıse.
-Plan û projeyên te yên pêşerojê çi ne?
Hunermendeki weki mın kengê bıkebe atolya xwe wê berheman bıafrine û afırandına van berheman ji her gav ne hewceye ku bı anagorê plan û projeyan be. Lı ba mın berhem lı pêy berheman têne afırandınê û paşê ji carna ev berhem dı nav xwe da anagorê mıjar û teknikê komên berheman pêktinın. Jı bo plan û projeyên dın bê guman hevkariya bı sazi an ji bı kesan ra hewce ye. Wek nımûne mın ê bıxwesta bı rêya bajarvaniyên Amed an ji Tetwanê, lı bakûrê Kurdıstanê, jı bo demeki destnişankıri atolyên resım û grafikê avabıkıra û dersan bıda cıwanên Kurda.
Dı sala 2006 ê da ez çûm başûrê Kurdıstanê, lı wır ez jı hunermendan fêrbûm ku vayê dı her du akademiyên hunerên sıpehi yên zaningehên Sılêmaniye û Hewlêrê da ne atolyên grafikê hene û ne ji tu mamosteyên ku karıbe dersên grafikê bıde xwendekaran hene, wek nımûne mın ê bıxwesta lı wır atolyeki grafikan avabıkım û dersan bıdım. Lê lı wır sistemeki ecêb ya “master“ê heye. Masterên ku jı zaningehên welatên Ereb û welatên sosyalist “bı keda xwendınê û pivanên zanıstiyê“ hatıne sıtandın dı rewacê da ne, lı ber van masteran, vêca du diplomayên mın ên zaningehê yên welateki Awrupê û tecrubeya afırandına bı sedan berheman kêri tu tışti nayên û deri jı merıv ra gırti dıminın.
-Heke gotineke te ya din hebe, kerem ke...
Ez bı derketına rojnameya Rûdawê kêfxweş bûm, her wusa gelek kêfa mın hate ku vayê wê Rûdawê weşana zımanê kurdi ya rojnameya bı navûdeng Le Mond Diplomatique’yê pêkbine. Ev bûyereki gelek hêja ye û dı sewiya navnetewi da statuya zımanê kurdi zexmtır û xwırttır dıke.
Serhad Bapir
- Serhad Bapîr kî ye?
Bı anagorê qeyda nıfusê ez dı sala 1964 a da lı bajarê Tetwanê yê lı bakûrê Kurdıstanê hatıme dınê. Navê bavê mın Mele Seid Çeliker e û ew û bav û kalên wi jı Cizara Botanê nın û ew bı gelek bavan her mele bûne. Diya mın jı koçerên Eşira Alıkan e. Bereket dı nav da be, em 12 xwışk û bıra ne û her wusa 8 jı me zaningehan qedandıne. Mın dıbıstana despêkê lı Farqin û Tetwanê û yên navin û liseyê ji lı Tetwanê da xwend. Dı despêka sala 1983 yan da jı ber xebatên mın ên politik serê mın kete beleyê û dewleta Tırkan lı mın geriya, ez derketım dervayê welat û wek fırar nêzikê 2 salan lı Tırkıyê mam. Dı dawiya sala 1984 a da wek multeciyeki politik ez derbasê Yunanistanê bûm û jı hıngê va ez lı Yunanistanê dıjim.
Kevaniya mın Yunan e û ez bavê Sipan (17), Siyabend (11) û Sosın’ê (5 sali) me. Bı xêra xebata mın a bı metodik û istiqrar, zarokên mın û xanıma mın baş fêri Kurmanci bûne û her wusa dıxweynın û dınıvisinın.
- Te çawa dest bi hunera wênesaziyê kir? Hostayên te yên ewil kî bûn?
Dı pıçûkatiya mın da qabiliyeta mın ya çêkırına resıman hebû, her çıqas ku ez xwendakareki jêhati bûm ji disa ez bı “tıştê beradayi”, bı çêkırına resıman mıjûldıbûm. Dı rastiyê da çêkırına resıman jı bo me huner û qabiliyeteki malbati bû, nıha ku ez bala xwe dıdımê, dıbinım ku dı 8 xwışk û bırayên mın da ji ev qabiliyet kêm zêde heye. Bırayeki mın lı Kurdıstanê akademiya hunerên sıpehi dıxwend lê jı ber zordariya dewleta Tırkan dev jı xwendına xwe berda û her wusa ji xwışkeki mın lı Tırkiyê da akademiya hunerên sıpehi qedand û nıha wek mamosteya resım lı wır dıxebıte.
Pışti ku ez wek multeciyeki bê ci û war gıhiştım Yunanistanê, lı vır lı bajarê Saloniki da, dı navbera salên 1987-1992 yan da mın dı akademiya hunerên sıpehi ya zaningeha Aristoteles da beşa resım xwend. Jı bo xwendına xwe mın jı Enstituya Kurdi ya Parisê bursa xwendınê sıtand. Her wusa dı navbera salên 2001-2007 an da ji mın beşa grafikê (diploma dıduyan) ya eyni zaningehê xwend. Jı sala 1997 a û pê va ez dı dıbıstanên navin û liseyan da wek mamosteyê resım, fotograf û diroka hunerê dıxebıtım.
- Te heta niha li ku derê, çend pêşengeh vekirine? yên herî balê kişandin kîjan bûn?
Heta nıho mın 6 lı Yunanistanê û 1 ji lı Swedê tevihev 7 pêşengehên ferdi pêkaniye û her wusa ji ez beşdarê nêzikê 100 pêşengehên komi - tevayi bûme. Pêşengeha mın ya heri mezın û ya heri zêde balê kışand, isal dı mehên nisan û gulanê da lı Navenda Çand û Hunerê ya Vafopulio ya bajarvaniya Saloniki da pêkhat. Dı vê peşengeha xwe ya berfıreh ya grafikan da mın 92 berhemên ku mın dı navbera salên 1988 û 2008 an da çêkırıbû nişanê hunerdostan da. Bajarvaniya Saloniki jı bo vê pêşengehê katalogeki sıpehi da çapkırınê.
- Çi dihêle ku tu her dem li çêkirina resman germ bibî?
Afırandına hunerê dışıbe wek deyneki ruhi, ango çewa ku merıv deyndarê hınan be û jı mecbûriyetê dıvê ku merıv vi deynê xwe bıde. Huner, ango jı bo mın resım û grafik, wek nan û avê ye ku mın xweyidıke û mın lı ser piyan dıhêle.
-Civaka kurd bi çi çavî li hunera wênesaziyê dinêre? Mesele gelo heke tu pêşengeheke resmên nû(kesên tazî, çêkirina resmên şilftazî) li Amedê an jî li Hewlêrê vekî, li gorî te wê reaksiyona civakê çawa be?
Ez dıbêm qê ne haya ronakbir û siyasetvanên Kurdan û ne ji bı aweyeki gışti haya cıvata Kurdan jı hunera nigariyê-wênesaziyê heye. Jı xwe bı tu awayi em nıkarın dı warê hunera nigari da bı pivanên welatên pêşketi lı cıvata Kurdan bınêrın. Jı bo ku lı nav cıvateki da huner geşbıbe, dıvê kes an ji saziyên ku qedrê hunerê dızanın hebın, dıvê bazara hunerê hebe, dıvê cıvanbendên (koleksıyon) kesan û saziyan hebın. Dıvê galeri û muzaxaneyên hunera nigariyê hebın. Dıvê rexnevan û dirokvanên hunerê hebın. Lı ba me hıma bêje tu tışt jı vana tuneye. Heta nıha xeyni cıvanbenda xanım Hero Telebani, haya mın j tu cıvanbendên dın tuneye.
Malesef heta nıha tu imkanên mın çênebûn ku ez karıbım hunera ku ez wê dıafırinim pêşberê Kurdan bıkım, heta nıho tu sazi û bajarvaniyên ku dı destê Kurdan da ne bala xwe nedaye hunera mın. Tenê dı sala 2001 a da mın pêşengeheki grafikan dı Kıtêpxaneya Kurdi ya Stocholmê da pêkaniye, mın lı wê derê derdorê 50 berhemên xwe yên ku lı ser Kurdan û pırsgırêka Kurdi bûn nişanda, lê ev pêşengeha mın bala Kurdên Swedê nekışand û gelek kêm kes hatın pêşengeha mın.
Her çıqas eve jı 20 salan zêdetır e ku ez hunera xwe dıafrinım, heta nıha kovar, rojname û televizyonên Kurdan bala xwe nedane hunera mın, hevpeyvina pêşi û ya dawi ku weşaneki Kurdi bı mın ra kıriye ya kovara Nûdemê bû ku ew ji 12 sal beriya nıha pêkhatıye. Xeyni Nûdemê malpera Kurdên “Anadoliya Navin“ http://www.xelkedondurma.com/ (2005) û her wusa kovara Tırkan ya bı zımanên tırki û kurdi “Tiroj“ê ji bı mın ra hevpeyvinan çêkırıne(2004).
Jı bo pêşengeheki bı resımên tazi lı Amed an ji lı Hewlêrê ez dıkarım viya bêjım: Dı hunera nigariyê da, çêkırna resımên mırovên tazi yek jı wan mıjarên sereke ye, dı akademiyên hunerên sıpehi da, lı seranserê cihanê (dewletên bısılman ne dı tê da) perwerdeya xwendekaran lı ber modelên tazi ippala çêdıbe, ango xwendekar bı salan şıklê morfolojiya laşê mırov fêrdıbın. Dı hunerê da mıjara nişandana jın û mêrên tazi tışteki ye û wek mıjareki dın porno tışteki dınê ye û tu têkıliya van her du yan bı hev ra tunine. Ku lı bajarên Kurdıstanê da ji pêşengehên bı temaya mırovên tazi pêkbıhata wê temaşevan û hunerdostan peydabıkıra. Ez bawernakım ku wê hınde reaksiyonên xwırt yên beşeki cıvatê lı hımberê vê yekê pêkbıhata.
-Maneya vê hunerê ji bo te çi ye?
Hunera nigari an ji çewa ku bı Sorani tê gotın, şêwekari, yek jı hunerên sereke têhesıbandınê, û huner ji beşeki jı çand û kultura mıletan e. Ev yek jı wan beşên derbırin û xweifadekırına mırovan e ku mane dıde jiyana mırovan û wek mırov, wan dıkemıline û serwexttır dıke. Diroka mırovatiyê dı heman demi da diroka hunerê bı xwe ye ji.
-Doza kurd, problemên polîtîk di hunera te de çawa dikarin cî bigirin?
Malesef em wek zarokên mıleteki bındest û şıkesti hatın dınê. Em dı pêvajoya bıxwehısin, mucadele û daxwazên jı bo serbestiya mılet û welatê xwe da mezınbûn. Bê guman ev rewş çewa ku dı hemû beşên dın yên afırandınê da ji wusa kır, tesira xwe lı hunera nigari ji kıriye. Mıjara beşeki mezın yên grafikên mın Kurd û doza Kurdan e. Dı van grafikên mın da ew nerazibûn û protestoya mın ya lı hımberê bındesthıştın û stuxwariya Kurdan hene û her wusa ji ew daxwaz û hêviya jı bo sıberojeki ronak û serbest. Lê belê ev berhemên mın dı nav sınorên idolojiyên hışk û totaliter da asê nemane, mın tu cari koleti û xulamtiya ideolojiyan qebûlnekıriye. İdeolojiyên hışk û totaliter tenê dıkarın bêhn lı hunerê bıçıkinın.
-Di hunera wênesaziyê de xewna te ya herî mezin çi ye?
Bı anagorê ditına mın, her çıqas ku heta nıho mın hunereki grafiki yê bı pivanên navnetewi da afırandıbe ji, wek kes hê gelek rê lı ber mın heye û dıvê hê ez jı nanê gelek tenûran bıxwım. Merıv tenê bı xebateki bı ısrar û zêde dıkare xwe pêşbıxe.
- Li dîasporayê, hunermendên ewropî li resmên te yî kurdî çawa û bi kîjan çavî pêşwazî dikin?
Tenê tecrubeya mın ya Yunanistanê heye, lı vır grafikên mın bı gotınên pesndar têne qebûlkırınê, xususi dirokvanên hunerê yên Yunan gotar û analizên berfıreh lı ser berhemên mın nıvisine. Beşek jı van nıvisan mın wergerandiye ser Kurmanci û nıha dı bloga mın ( http://huneruraman.blogspot.com ) da ji hene û gelek nıvisên dın ji hê lı benda wergerandınê ne. Lê bele, dema ku dewleta merıv tunebe, hıngê wek hunermendeki “welateki wenda“ per û baskên merıv ji şıkesti ne, gelek deri û imkan lı pêş mırov gırti ne, dı danasina berhemên xwe da rewşeki asê û zehmet dertê pêşiya merıv. Ez behsa rewşa ekonomiki nakım, ku lı wır rewş hê xıraptır e.
-Medyaya ewropî li gorî te çawa li hunermendên asyayî dinêrin?
Zanina mın tenê lı ser Yunanistanê heye. Dema ku xelkên ku jı welatên Asyayê hatıne û lı vır dıjin bê statu bın, gelo rewşa hunermendên ku jı van welatan hatıne wê çewa be? Jı xwe xeyni hın navên “gıregır“ yên hunermendên Yunanan, rewşa hunermendên Yunan yen ku dı emrê mın da ne ji ne tu rewşe, vêca dema ku hunermendeki jı erdzemineki weki Asyaya paşdamayi û têrpırsgırêk be, hıngê rewşa wi hê xırabtır e. Ez lı vır dıxwazım nımûneyeki bıdım. Lı Athinaya paytext da ez hunermendeka Kurd ku jı Sovyeta berê ye û eve 4- 5 salın ku lı wır dıji, nasdkım, gelo wun dızanın ku ev xanıma hêja bı çı mıjûldıbe û debara xwe bı ki kijan awayi pêktine? Bı şev û roj dı maleki jıneka pir da dımine û bı mıaşeki 700 euroyi û bê sixorte wê pirejınê xweyidıke! Ev hunermenda berketi ku akademiya hunerê xwendiye û bı sedan berhemên huneri afırandiye dı vê rewşê da ye û êdi nıkare hunera xwe bıafrine û bıvênevê dıfetıse.
-Plan û projeyên te yên pêşerojê çi ne?
Hunermendeki weki mın kengê bıkebe atolya xwe wê berheman bıafrine û afırandına van berheman ji her gav ne hewceye ku bı anagorê plan û projeyan be. Lı ba mın berhem lı pêy berheman têne afırandınê û paşê ji carna ev berhem dı nav xwe da anagorê mıjar û teknikê komên berheman pêktinın. Jı bo plan û projeyên dın bê guman hevkariya bı sazi an ji bı kesan ra hewce ye. Wek nımûne mın ê bıxwesta bı rêya bajarvaniyên Amed an ji Tetwanê, lı bakûrê Kurdıstanê, jı bo demeki destnişankıri atolyên resım û grafikê avabıkıra û dersan bıda cıwanên Kurda.
Dı sala 2006 ê da ez çûm başûrê Kurdıstanê, lı wır ez jı hunermendan fêrbûm ku vayê dı her du akademiyên hunerên sıpehi yên zaningehên Sılêmaniye û Hewlêrê da ne atolyên grafikê hene û ne ji tu mamosteyên ku karıbe dersên grafikê bıde xwendekaran hene, wek nımûne mın ê bıxwesta lı wır atolyeki grafikan avabıkım û dersan bıdım. Lê lı wır sistemeki ecêb ya “master“ê heye. Masterên ku jı zaningehên welatên Ereb û welatên sosyalist “bı keda xwendınê û pivanên zanıstiyê“ hatıne sıtandın dı rewacê da ne, lı ber van masteran, vêca du diplomayên mın ên zaningehê yên welateki Awrupê û tecrubeya afırandına bı sedan berheman kêri tu tışti nayên û deri jı merıv ra gırti dıminın.
-Heke gotineke te ya din hebe, kerem ke...
Ez bı derketına rojnameya Rûdawê kêfxweş bûm, her wusa gelek kêfa mın hate ku vayê wê Rûdawê weşana zımanê kurdi ya rojnameya bı navûdeng Le Mond Diplomatique’yê pêkbine. Ev bûyereki gelek hêja ye û dı sewiya navnetewi da statuya zımanê kurdi zexmtır û xwırttır dıke.
13/12/2009
Pêşengeha Komi ya 8 Hunermendan lı Eywana Hunerê ya Bajarvaniya Polixni ya Saloniki lı Yunanistanê
Hunermendên ku beşdariya vê pêşangeha komi dıbın ev ın:
Dimitris Vlaxogiannis, Nikos Galazudis, Theodoros Kossidis, Olga Mitseli, Serhad Bapir, Kiki Tsiligkeridu, Maria Fotinaki û Fani Fotiadu.
Pêşengeh wê dı 14ê meha 12 a da were vekırınê.
Berdewamiya pêşengehê: 14/12/2009 heta 30/1/2010
Demên vekıri: Duşem heta İnê: 09:00 – 14:00 û 17:00 – 21:00, Şemû: 10:00 – 13:00
Jı bo haydari û malumatan, bı zımanê yunani: Telefon 2310-648147-8
23/11/2009
,+1990,+linoleum,++18x16+cm.jpg)
Werın Em Bıbın Du Dewletên Ciran
Pirs li ser ”Vebûna kurd”
Pirsên MÛRAD CIWAN (berpirsê Netkurdê, binêre www.netkurd.com) ji berpirsên rêxistinên kurd û hunerend, ronakbîr û siyasetmedaran li ser ”Vebûna kurd” a ku pişt re bi navê ”Vebûna demokratîk” hat binavkirin.
Birêz Serhad Bapir
Hukumeta Ak Partiyê nuha li ser karê ”Vebûna Kurd” a ku pişt re wek ”Vebûna demokratîk” binavkir kar dike. Hukumet diyar dike ku ev ne pakêtek e, prosesek e, ê di sê qonaxan de; qona dema nêz, qonaxa dema navîn û ya dema dûrûirej de bê cîbicîkirin.
Wezîrê karûbarê hundur Beşîr Atalay wek koordînator di vê qonaxê de hatiye tesbîtkirin û ew bi derûdorên cuda re rûdinê fikr û daxwazên wan li ser vê ”Vebûnê” dipirse. Eger wezîr Beşîr Atal bê ji we bipirse ku ”gelo lazim e di heryek ji van hersê qonaxên nêzîk, navîn û dûr de çi daxwazên kurdan bê bicîhkirin” hûnê madde bi madde kîjan daxwazan pêşkêş bikin?
Ji kerema xwe re di hundurê 2-3 rojan de hûn karibin bersiva me bidin em ê kêfxweş bibin. Heta ku mimkin be bersivên we bi kurdî bin em ê sipasdarê we bin.
Silav û serkeftin
2009-10-14
Murad Ciwan
Berpirsê Netkurdê
Werın Em Bıbın Du Dewletên Ciran
Jı bo çareserkırına pırsgırêka Kurdi mın ê jı berpırsiyarên Tırkan ra van ditınên xwe bıgota:
Jı bo ku ez karıbım behsa vê pırsgırêkê bıkım, dıvê ku dı despêkê da ez bı kurtebıri behsa têkıliyên tarixi yên me Kurdan bı Tırkan ra bıkım.
Jı ber sedemên tarixi, lı ser du erdnigariyên cıhê em wek du mılet lı kêleka hev da wek ciran dıjin. Em Kurd bı hezeran salan Beriya Zayinê her dı vê erdnigariya xwe da dıjin, ango heta nıho tu dokumenteki tarixi nehatiye peydakırın da ku eşkerebıke ku vayê Kurd jı cıheki dın hatıne Kurdıstana iroyin. Dema ku wun jı Rojhılat va ber bı Rojavayê va dıhatın, wun derdora 900 sal beriya nıha jı Kurdıstana nıho ra derbasbûn û ber bı Asya Pıçûk va va çûn û lı wır bıcıh bûn. Lı wır we pêşi dewleta Selçûkuyan û paşê ji ya Osmanliyan avakır. Her çıqas hê dı dema dewleta Kurdan Merwaniyan û dı dema hukumdarê Kurd Selehettinê Eyûbi da têkıli û danûsıtandınên me bı we ra hebû ji, wek mılet têkıliyên me Kurdan bı we Tırkan ra bı awayeki berfıreh dı pışti salên 1500 an da despêkır. Ango pışti ku Osmanliyan Balkanan û Konstantinupoli ya hıngê û Stenbola nıho zeftkır, wê çaxê berê xwe dane Kurdıstanê. Pıraniya Kurdan ji weki we Tırkan dı ola İslamê da mezheba Suni bûn, tehdida Sefewiyên Şii lı ser Kurdên Suni hebû û ev yek rê lı ber têkıliyên dostane dı navbera Tırkan û Kurdan da vekır. Bê guman beşeki mıletê Kurd û Kurdıstanê hıngê dı bın destê Sefewiyan da ma. Kurdıstan dı salên 1600 an da dı nabera Osmanli û Sefewiyan da bı peymana Qesrê Sêrin hate perçekırın û parvekırın.
Dı bın destê Osamanliyan da Kurd xwediyê statuyeki otonomiyê bûn, mirekên Kurdan xwediyê otonomiyeki berfıreh bûn, tenê dı dema şer da dıviyabû alikariyê bıdana dewleta Osmanli. Bê guman wek mıleteki cıhê ne hebûna Kurdan û ne ji hebûna Kurdıstanê dıhate inkarkırın. Dı dema van mirekên Kurdan da edebiyat û hunera Kurdan geşbû û numûneyên ku dı sewiya berhemên bıjarte yên cihanê da ne hatıne afırandın.
Jı despêka salên 1800 an û pê va pırsgırêkên Kurdan bı Osmanliyan ra zêdebûn. Hebo hebo mıletên Balkanan lı hımberê Osmanliyan serêxwehıldan û dı pêvajoyeki ne hınde dırêj da dewletên xwe yên serbıxwe avakırın. Pışti ku imparatoyiya Osmanli jı imparatortiyê ket, gelek hereman wendakır û qelsbû, hıngê berê xwe da Kurdıstanê; Yek bı yek mirekên Kurdan bı zordari û bı zulmeki gelek mezın xırakır. Dema ku em gıhiştın sala 1850 yan êdi tu mirektiya Kurdan nemabû. Me Kurdan lı hımberê vê zulma Tırkan jı bo serbestiya xwe serihılda, ramanên hızra milli dı nav me Kurdan da bere bere zılvedan, Kurdan zêdetır bala xwe dan ramanên milli yên Ehmedê Xanê.
Fıkr û siyaseta ku wê paşê lı dewleta nû ya Tırkan hukım bıkıra, dı despêka salên 1900 an da peydabûn; “İttahat ve Terakki” dıxwest lı ser axa dewleta Osmanliya ku dı dest da mabû, bı serdestiya mıletê Tırk dewleta Osmanli jınûvaavabıke. Lı gor vê fıkra nû dıviyabû ku mıletên ne Tırk yên mısılman bı zoreki bıhatına Tırkkırın û yên ne musılman ji bı tevdakuştın û bı nefikırınê bıhata wendakırın, wê dewleteki tenê jı Tırkan pêkhati bıhata avakırın. Vê fıkrê û hevkariya bı dewleta Almanan, dı şerê Cihanê yê yekan da feleketeki mezın ani serê dewleta Osmanliyan. Dı sala 1918 yan da dewleta Osmanli xusıri û teslimbû. Hın deverên dewleta Osmanliya jı aliyê dewletên ku şer qezanckırın va hate işgalkırın. İngiliz û Fransız ketın hın bajarên Kurdıstana ku bındestê Tırkan da bû. Kurdan lı Rıha, Meraş û Entabê lı hımberê Fransızan û lı başûrê Kurdıstanê da ji lı hımberê İngilizan serihılda û şerê wan kır.
Mustafa Kemal bı iddiaya parastına xilafet, padişah û dewleta Osmanliya, alikari û hevkariyê jı Kurdan xwest. Wi iddiadıkır ku pışti ku “dıjmın” jı axa Osmanli bıhatına derxıstın wê heqê Kurdan ji bıhata dayin, dewleta nû wê ya Tırkan û Kurdan bûya. Dı Meclisa Enqerê da nûnerên Kurdan ji hebûn û her wusa ji wek mebûsên Kurdıstanê bûn.
Dı dema ku Mustafa Kemal alikariyê jı Kurdan dıxwest da, ronakbir û zanayên Kurdan bûbûn du beş: Beşa yêkê dıgot ku dı vê dema tarixi da dıvê ku Kurd ji mina mıletên dın yên ku berê bındestê Tırkan bûn, serihıldan û nıha bûne xwedi dewletên xwe yên serbıxwe, bıkın û jı bo serxwebûna Kurdıstanê serihıldın û jı aliyê Tırkan va neyên xapandın. Ronakbirên xwediyê vê ditınê dı sala 1919 da lı Stenbolê şıkl û rengên alaya Kurdan destnişankır. Beşa dıdoyan, ku ya heri bı hêz bû, dıgot ku dı vê dema zehmet da dıvê em wek Kurd mıletê Tırk tenê nehêlın û destê alikariyê dırêjê wan bıkın, jı xwe vayê dıbêjın ku wê heqên me bıdıne me. Dı vê demê da, serokê Senatoya Osmanliyan, kurê Şêx Ubedullahê Nehri, Şêx Evdılqadır wusa dıgot: “Dı vê dema zehmet ya jı bo Tırkan da ku em serxwebûna Kurdıstanê bıxwazın dê rewşa Tırkan hê ji zehmettır bıbe û wê rewşa wan hê ji xıraptır bıbe û ev ji lı şerefa me Kurdan nayê. Dıvê nıho em destê alikariyê dırêjê wan bıkın. Jı xwe çewa ku wun dızanın Tırk dı bın banê dewleta Osmanliyan da jı bo avakırına Kurdıstaneki Otonom sozê dane me. Her wusa çewa ku wun ji pê dızanın, ku Tırk soza xwe negrın, hıngê mıletê Kurd dıkare bı rêya şer heqên xwe bıstine.” Pışti çend salên dın Tırkan soza xwe negırt û Kurd hatın xapandın û paşê ji, jı ber hın sedeman, me Kurdan nıkarıbû bı rêya şer bıgıhijın heqên xwe, Kurd şıkestın û her wusa ji weki gelek rêberên dın yê Kurdan, Mustafa Kemal Şêx Evdılqadır ji lı sêdarê da!
Dı dema heri musait û lıhevhati ya jı bo serbestiya Kurdan û Kurdıstanê da, malasef haya bapirên me Kurdan jı “bayê felekê” û feleketa ku dıhat tunebû. Wan alikariyê qatilên xwe yên sıberojê kır û her wusa ew bûn yek jı sedemên vê zıncira bındestiyê ya ku iroj dı stuyê me Kurdan da heye.
Dı dewleta nû ya Mustefa Kemal da, ku bı dêk û dolaban û bı xapandına Kurdan avabûbû, êdi ne Kurd dıviyabû wek Kurd bımana û ne ji Kurdıstan. Peymana Lozanê ne behsa heqên Kurdan û ne ji behsa Kurdıstanê dıkır. Tenê rêya bêşerefbûnê danin pêşiya Kurdan: Dıviyabû eslê xwe û zımanê xwe inkarbıkırana û Tırkbûnê qebûlbıkırına. Xêra ku Kurdan bı Tırkan kırıbû nıha bûbû toqa naletê û ketıbû stuyê me Kurdan.
Kurdan vê zulmê û zordariyê qebûlnekırın, jı bo heqên xwe û serbestiya xwe gelek caran serihıldan. Dewleta Tırka her carê bı qetliam, xwin, hoviti û bı nefikırına mecbûriyê cewaba daxwazên Kurdan da. Dewleta Tırkan jı bo asimilekırına zımanê kurdi seri bı her medotê da. Tenê Kurdên ku wê Kurdbûna xwe redbıkırana dıkarıbûn bıbûna xwedi wan heqên ku jı bo Tırkan derbasdıbû. Jı bo Kurdên serbılınd ji tenê mırın, zulm û zından hebû.
Ku iroj pırsgırêkeki bı navê “Pırsgırêka Kurdi” hebe, despêka vê pırsgırêkê en hındık dıgıhije sala 1923 ya. Jı ber ku Kurd û Kurdıstan bê heq û bê statu hatın hıştın ev pırsgırêk heye. Jı ber ku Kurd wek mılet layiqê bêşerefbûnê hatıne ditın ev pırsgırêk heye.
Lı hımber zulım û zordariyê serihıldan şertê heri sereke yê rûmet û şerefê ye û wek mılet me her ev kıriye. Wek mılet em bı qerar ın ku heta ku em bıgıhijın mırazê xwe em ê her dem xebat û mucadeleyê bıkın.
Mın hewcedariya behskırına van têkıliyên Kurdan û Tırkan û her wusa ji pêvajoya bındenstkırına mıletê Kurd dit, lewra ev e “çiroka” bındestkırına Kurd û Kurdıstanê.
Gelo dema rêveberên Tırkan vê felaketê anin serê mıletê Kurd çı bı serê cıvat û sistema dewleta Tırkan va hat?
İdelojiya Mustafa Kemal ya “yek mılet, yek zıman, yek ideoloji û yek serok” ku hevalbendê ideolojiyên Musolini û Hitler bû, cıvata Tırkan xıst nav qalıbên çimentoyê. Her fıkrên cıhê bı zordari û bı medodên mafiayi hatın tunekırın. Dema ku dewleta Tırkan 10 zıncirên bındestiyê dıxıst stûyê me Kurdan, mecbûrdıma ku 2 zıncirên newêrekti û bêxiretiyê ji têxe stuyê Tırkan. Fobiya serbestiya Kurdan û serxwebûna Kurdıstanê bı cıvata Tırkan hate qebûlkırın, Tırk bûn mıleteki bêkêr û nexweş. Xwin, enerji û ekonomiya mıletê Tırk ne jı bo refah û demokrasiyê, lê jı bo parastına statuya bındestmayina Kurdan hate xerckırın û hê ji tê xerckırın. Hukma leşkeran lı ser siyasiyan hate teqûzkırın û partiyên siyasi yên Tırk ji bûn figuranên vê leyistoka “demokrasiya” sexte û derewin. Dewleta Tırkan bû dewleteki bêitibar.
Nıha ji ez dıxwazım behsa daxwazên xwe bıkım:
Gava Yeka
Dı dema nıha da, ku behsa “Pırsgırêka Kurdi” tê kırın, dıvê ku pêşi sedemên vê pırsgırêkê bı serbesti werın munaqaşekırın. İdeolojiya Kemalizmê û qanûnên cezayê ya dewleta Tırkiyê, astengên heri mezın yên lı pêşiya vê serbestiyê ne. Dıvê ev qanûn werın betalkırın. Dıvê rêya jı bo avakırına partiyên Kurdan, bı navê wan ên Kurd û Kurdıstani were vekırın. Kurd dı navên mıletê xwe û welatên xwe da naxwazın tu “iskontoyê” bıkın. Mıletê Kurd jı bo navê xwe û navê welatê xwe heta nıha bedelên gelek mezın daye û hazır e ku bedelên di ji bıde. Dıvê bı her awayi serbestiya bir û baweriyê û avakırına komel, teşkilat û partiyan were pêkanin.
Jı bo vê zulma ku dewleta Tırkan lı me Kurdên mazlûm rewa ditiye, dıvê efûkırına xwe jı me Kurdan bıxwaze. Dıvê hemû rûpelên tarixa rûreş ya bındestkırın, qetliam û kuştına Kurdan û wêrankırına Kurdıstanê werın eşkerekırın û gunehbar dıvê werın cezakırın. Jı bo hemû mexdûrên dewleta Tırka dıvê tazminat were dayin.
Dıvê agırbesteki du ali jı aliyê dewleta Tırka û PKK ê va were ilankırın, jı bo kontrolkırına vê agırbestê dıvê hêzên navnetewi yên pêbawer lı Kurdıstanê werın bıcıhkırın.
Dıvê sistema cehşiti, ya “korucu” yan were betalkırın.
Dıvê dı bın çavderiya saziyên navnetewi yê pêbawer da, dewleta Tırkan û hêz û partiyên Kurdan jı bo serbestiya mıletê Kurd û Kurdıstanê dest bı muzakerayan bıkın.
Dıvê hemû gırtiyên doza serbestiya mıletê Kurd serbest werın berdan û jı bo her yeki jı wan tazminat were dayin.
Dıvê hemû Kurdên ku jı ber zulma dewleta Tırkan mecbûrmane dev jı welatên xwe berdın û lı welatên dın bûne multeci, karıbın bı serbesti vegerın welatê xwe û beşdarê xebatên siyasi bıbın. Dıvê xebata wan, yên gırtiyên siyasi û yên gerillayên PKK, ya jı bo serbestiya Kurdan wek “wezifeya leşkertiyê” ya jı bo Kurdıstanê were hesıbandın.
Dıvê hemû navên sexte û derewin yên gund, qesebe, bajar û bı aweyeki gışti yên erdniyariya Kurdıstanê û heremên Kurdên xwedicıh yên “Anatoliya Navin” werın betalkırın û disa navên rasti yên tarixi werın danin.
Dıvê lı Kurdıstanê wali, qeymeqam û rêveberên di yên idari jı aliyê Kurdan va bı hılbıjartın werın derxıstın û hêzên asayişê ji gırêdayiyê van rêveberan bın. Dıvê hêzên asayişê Kurd bın û xortên Kurdan tenê lı Kurdıstanê eskeriya “xwe” bıkın. Ordiya Tırkan ya işkalkar dıvê jı Kurdıstanê derkebe.
Dıvê perwerdeya mecbûri û ya bılınd ya zarokên Kurdan bı zımanê kurdi (Kurmanci û Zazaki) be, zımanê tırki dıvê wek zımanê biyani were fêrkırın. Her wusa Kurdên “Anatoliya Navin” û yên ku lı bajarên Tırkiyê dıjin, dıvê zarokên Kurdan karıbın lı kêleka zımanê tırki bı zımanê xwe ji perwerdebıbın.
Dıvê lı Amedê parlementoya Kurdıstanê were avakırın û Kurd bı hılbıjartınên demokratik nunerên xwe jı bo vê parlementoyê hılbıjêrın. Ev parlemento dıvê bıbe ciyê qerar û daxwazên serbestiya Kurdan û Kurdıstanê.
Gava dıduyan
Dıvê dı çavderiya saziyên navnetewi û kesayetiyên pêbawer da komisyoneki serbıxwe ya jı bo destnişankırına sınorên Kurdıstanê were avakırın. Jı bo destnişankırına axa ku Kurd lê dıjin, dıvê istatistik û demografiya beriya 1923 yan wek bıngeh were gırtın. Bı tu awayi neticeyên qetliam, nefıkırın û asimilasyona Kurdan dıvê neyête qebûlkırın. Her bı vi awayi jı bo deverên “Anatoliya Navin” ku Kurd lê dıjin ji dıvê sınorê nexşeye heremê were destnişankırın. Her wusa dıvê komisyoneki dın ya navnetewi jı bo şopandın û çavderiya pêkanina serbesti û heqên Kurdan were avakırın.
Gava Sısêyan
Pışti ku dı ev pengavên jorê dı demek tayinkıri da hatın bıcıhanin, Ango dema ku Kurd jı hemu tırs, zordari, tehditên dewleta Tırkan bıfılıtın û karıbın bı iradeya xwe ya serbest sıberoja xwe tayinbıkın, hıngê dı bın çavderiya saziyên mafên mırovan yên navnetewi da lı Kurdıstanê dıvê referandûm pêk were ka Kurd çı dıxwazın. Ka gelo federasyona Tırkiyê û Kurdıstanê, konfederasyona (hevkariya du dewletan) Tırkiyê û Kurdıstanê an ji Kurdıstaneki serbıxwe dıxwazın. Her wusa dıvê jı bo Kurdên “Anatoliya Navin” statuya otonomiyê were dayin û jı bo Kurdên ku lı bajarên mezın yên Tırkiyê dıjin ji mafên perwerdeya bı zımanê kurdi û mafên kulturi û siyasi were dayin.
Çıma Federasyon ne çare ye?
Dema ku Mustafa Kemalê dı sala 1923 ya da wek berdewamiya dewleta Osmanliya dewleta nû ya Tırkan avakır, pışti ku bı awayê gışti mıletê Kurd jı hemû heqên xwe bêpar hate hıştın û politikaya qetliam û asimilekırına Kurdan hate ajotın, hıngê dı pratikê da hemû pırên dı navbera mıletên Kurd û Tırkan da ji hatın xırakırın û hılweşandın. Çerxa zımanê tırki jı bo “pêşveçûna” zımanê tırki her xebıti û jı aliki va ji ev çerx zımanê me Kurdan hêra. Zımanê tırki lı ser Kurdan hate ferzkırın, wek neticeya vê politikaya zımankuj, iroj bı milyonan Kurd êdi bı zımanê kurdi nızanın û ev pêvajo bı awayeki gelek xırapkar her berdewam e.
Dı seri da dı warê perwerde û ekonomiyê da û her wusa dı gelek warên dın da ji, serdestiya zımanê tırki lı ser me Kurdan hınde bı hêz e ku dı federasyon an ji konfederasyoneki iddeal da ji ev serdesti ne mumkun e ku were şıkandın. Wê zımanê kurdi her wek zımanê stûxwar û wek zımanê kategoriya dıduyan bımine. Wê zımanê kurdi jı statuya zımanê mıleteki mezın derkebe û wê bıbe zımaneki folklorik yê nivsax û nivmıri. Dı mıjara zımanê kurdi da, ku wek mılet derdê me ne tenê 2-3 milyon Kurdên ku wê zımanê xwe dı sewiya zımanê Tırki da bıkarıbın dı hemû warê jiyanê da bıkarbinın be, (ku jı bo demeki dırêj garantiya berdewamiya vê rewşê ji tune ye) hıngê dıvê em serê xwe jı bo parastına sıberoja zımanê 20-25 milyon Kurdi bıêşinın. Tenê dema ku Kurd dewleta xwe ya serbıxwe avabıkın û bı her awayi jiyana xwe bı xwe û bı zımanê kurdi bırêvabıbın, hıngê wê zımanê kurdi jı vê bındestiyê bıfılıte.
Dewleta Tırkan bı politikayên xwe yên zımankuj per û baskên zımanê kurdi şıkandiye, zımanê kurdi êdi bı tu awayi dı nav sistemeki hevpar da, lı kêleka zımanê tırki, dı bın serdesti û siya zımanê tırki da nıkare bıji. Tenê dema ku Kurdıstaneki serbıxwe were avakırın, wê hıngê Kurd karıbın bırinên zımanê kurdi bıkewinın û dermanbıkın.
Wekheviya zımanên tırki û kurdi dı nav sistemeki hevpar da qet ne mumkun e. Tenê wek hipotez, ku dı sistemeki hevpar da, zıman û kultura tırki bı qanunên diktatoriye jı bo 20-30 sal were yasaxkırınê, çewa ku Tırkan ani serê me, her bı vi awayê ku Kurd ji binın serê Tırkan û zıman û kultura kurdi lı ser mıletê Tırk were ferzkırınê, hıngê pışti 20-30 salan em ê bıbın wekhev! Û hıngê ku em bıvên, em dıkarın bı bırati (!) bı hev ra bıjin. Lê em wek mılet tu car nebûne xwedi ramanên hov yên bı vi awayi û nabın ji.
Rewşa ku ev 86 salên xırapkar yên zımankuj avakıriye, bı tu awayayi bı otonomi, fedarasyon an ji bı konfederasyonê ranebe û ev rewş bı tena serê xwe, jı bo daxwaza serxwebûna Kurdıstanê bes e. Jı bo ku zımanê me bıji û bı vi awayi dı sıberojê da ji mıletê me lı ser piya bımine, dıvê em dı nav tu sistemeki da bı Tırkan ra nejin. Ku em mecbûr bıminın statuyeki jı serxwebûnê kêmtır qebûlbıkın ji, dıvê raman û xebata me, berê pusulaya me her serxwebûn be.
Dı parastına zımanê kurdi da, wek Kurd gelek wezıfên me bı xwe ji hene û ev hatıne gotın ji û nıho ev ne mıjara vê nıvisê ye.
Dema ku Kurd dewleta xwe ya serbıxwe lı ser hemû axa xwe da avabıkın, hıngê wê mıletê Tırk ji ber bı demokrasi û refahê va here. Serxwebûna Kurdıstanê lı anagorê menfeatên mıletê Tırk e ji. Lewra wê êdi qet hewce ninbe ku Tırk beşeki mezın yê ekonomi, refah û her wusa ji xwina xwe jı bo bındestmayina Kurdan xercbıkın. Ev 86 sal ın ku Tırk bûne bela serê Kurdan û Kurdan ji jı ber vê zulma ku lı wan hatıye kırın Tırkan tu car rıhet nehıştıne. Tırkiyeki bê Kurdıstan wê xweştır û demokratiktır be.
Hatıbe wêrankırın ji, dı warê abori da paşdamayi be ji, çiya be an ji deşt be ji welatê me bı me xweş e û lı ba me şêrin e. Ne bı petrola ku bûye bela serê me, lê bı hızkırın, demokrasi û xebatê em dıkarın welatê xwe jı xwe ra bıkın buhışt. Bıla Tırkiye ya we Tırkan be û Kurdıstan ji lı me piroz be.
İroj lı ser rûyê dınê jı 200 i zêdetır dewletên serbıxwe hene. Kurd bı nufusa xwe yek jı 30 mıletên heri mezın yê dınê ne û bêdewletbûn ji jı bo me Kurdan bêxireti û şerma heri mezın e. Me Kurdan qerara xwe daye, dıvê wek mılet em lı ser piya bıminın û bıjin. Mıletên serbılınd yên bı şeref, wek dewlet lı ser piya ne û sıberoja xwe kırıne nav garantiyê, em ji wek mılet dıxwazın weki wan bıkın.
Ez dızanım ku iroj derdê we Tırkan ne çareserkırına pırsgırêka Kurdan e, wun dıxwazın anagorê dema nıha sistema dewleta Tırkan restorebıkın. Wun ji baş pê dızanın ku jı ber sedema politikayên we yên zımankuj, iroj zımanê kurdi ketiye taya mırınê. Wun bı xwe bawer ın ku, bı heqên pıçûk yen ku wun bıdıne Kurdan ev pêvajo jı rotaya xwe dernayê. Her çıqas rewş ev be ji, wek Kurdeki ez ê her qerara ku wun ê jı bo parastın û pêşvaçûna zıman û kultura kurdi bıstinın, pozitif bıbinım.
Lê dıvê were zanin ku êdi derz lı wê statuya berê ya bındestmayina Kurdan ketiye. Hızr û ramanên politik yên jı bo serbesti û heqên Kurdan, iroj jı aliyê bı milyonan Kurdên bakûr va têne eşkerekırın. Jı nıha va Kurdıstaneki federe bûye ciranê dewleta we. Hesabên we jı bakûrê Kurdıstanê zêdetır lı ser wê derê ne. Xewn û niyeta we xapandın û xırakırına statuya başûrê Kurdıstanê ye. Wê leyistoka ku Mustafa Kemal dı navbera salên 1919-23 yan da ani serê me Kurdên bakûr, nıha wun dıxwazın binin serê Kurdên başûr ji. Wun dıxwazın bı dêk û dolaban Kurdên başûr jı bo yekitiyeki bı Tırkiyê ra iqna bıkın û bı vi awayê hem bıbın xwediyê petrola Kurdıstanê û hem ji dı pêvajoyeki ne dûr da toqa naletê têxın stuyê Kurdên başûr ji û vê statuya wan ya nıha xırab û pûçbıkın.
26/10/2009
Serhad Bapir
Resam û grafikçêker.
Têbıni: Ev nıvis cara pêşi dı malpera http://www.netkurd.com ê da hatiye weşandın.
Pirsên MÛRAD CIWAN (berpirsê Netkurdê, binêre www.netkurd.com) ji berpirsên rêxistinên kurd û hunerend, ronakbîr û siyasetmedaran li ser ”Vebûna kurd” a ku pişt re bi navê ”Vebûna demokratîk” hat binavkirin.
Birêz Serhad Bapir
Hukumeta Ak Partiyê nuha li ser karê ”Vebûna Kurd” a ku pişt re wek ”Vebûna demokratîk” binavkir kar dike. Hukumet diyar dike ku ev ne pakêtek e, prosesek e, ê di sê qonaxan de; qona dema nêz, qonaxa dema navîn û ya dema dûrûirej de bê cîbicîkirin.
Wezîrê karûbarê hundur Beşîr Atalay wek koordînator di vê qonaxê de hatiye tesbîtkirin û ew bi derûdorên cuda re rûdinê fikr û daxwazên wan li ser vê ”Vebûnê” dipirse. Eger wezîr Beşîr Atal bê ji we bipirse ku ”gelo lazim e di heryek ji van hersê qonaxên nêzîk, navîn û dûr de çi daxwazên kurdan bê bicîhkirin” hûnê madde bi madde kîjan daxwazan pêşkêş bikin?
Ji kerema xwe re di hundurê 2-3 rojan de hûn karibin bersiva me bidin em ê kêfxweş bibin. Heta ku mimkin be bersivên we bi kurdî bin em ê sipasdarê we bin.
Silav û serkeftin
2009-10-14
Murad Ciwan
Berpirsê Netkurdê
Werın Em Bıbın Du Dewletên Ciran
Jı bo çareserkırına pırsgırêka Kurdi mın ê jı berpırsiyarên Tırkan ra van ditınên xwe bıgota:
Jı bo ku ez karıbım behsa vê pırsgırêkê bıkım, dıvê ku dı despêkê da ez bı kurtebıri behsa têkıliyên tarixi yên me Kurdan bı Tırkan ra bıkım.
Jı ber sedemên tarixi, lı ser du erdnigariyên cıhê em wek du mılet lı kêleka hev da wek ciran dıjin. Em Kurd bı hezeran salan Beriya Zayinê her dı vê erdnigariya xwe da dıjin, ango heta nıho tu dokumenteki tarixi nehatiye peydakırın da ku eşkerebıke ku vayê Kurd jı cıheki dın hatıne Kurdıstana iroyin. Dema ku wun jı Rojhılat va ber bı Rojavayê va dıhatın, wun derdora 900 sal beriya nıha jı Kurdıstana nıho ra derbasbûn û ber bı Asya Pıçûk va va çûn û lı wır bıcıh bûn. Lı wır we pêşi dewleta Selçûkuyan û paşê ji ya Osmanliyan avakır. Her çıqas hê dı dema dewleta Kurdan Merwaniyan û dı dema hukumdarê Kurd Selehettinê Eyûbi da têkıli û danûsıtandınên me bı we ra hebû ji, wek mılet têkıliyên me Kurdan bı we Tırkan ra bı awayeki berfıreh dı pışti salên 1500 an da despêkır. Ango pışti ku Osmanliyan Balkanan û Konstantinupoli ya hıngê û Stenbola nıho zeftkır, wê çaxê berê xwe dane Kurdıstanê. Pıraniya Kurdan ji weki we Tırkan dı ola İslamê da mezheba Suni bûn, tehdida Sefewiyên Şii lı ser Kurdên Suni hebû û ev yek rê lı ber têkıliyên dostane dı navbera Tırkan û Kurdan da vekır. Bê guman beşeki mıletê Kurd û Kurdıstanê hıngê dı bın destê Sefewiyan da ma. Kurdıstan dı salên 1600 an da dı nabera Osmanli û Sefewiyan da bı peymana Qesrê Sêrin hate perçekırın û parvekırın.
Dı bın destê Osamanliyan da Kurd xwediyê statuyeki otonomiyê bûn, mirekên Kurdan xwediyê otonomiyeki berfıreh bûn, tenê dı dema şer da dıviyabû alikariyê bıdana dewleta Osmanli. Bê guman wek mıleteki cıhê ne hebûna Kurdan û ne ji hebûna Kurdıstanê dıhate inkarkırın. Dı dema van mirekên Kurdan da edebiyat û hunera Kurdan geşbû û numûneyên ku dı sewiya berhemên bıjarte yên cihanê da ne hatıne afırandın.
Jı despêka salên 1800 an û pê va pırsgırêkên Kurdan bı Osmanliyan ra zêdebûn. Hebo hebo mıletên Balkanan lı hımberê Osmanliyan serêxwehıldan û dı pêvajoyeki ne hınde dırêj da dewletên xwe yên serbıxwe avakırın. Pışti ku imparatoyiya Osmanli jı imparatortiyê ket, gelek hereman wendakır û qelsbû, hıngê berê xwe da Kurdıstanê; Yek bı yek mirekên Kurdan bı zordari û bı zulmeki gelek mezın xırakır. Dema ku em gıhiştın sala 1850 yan êdi tu mirektiya Kurdan nemabû. Me Kurdan lı hımberê vê zulma Tırkan jı bo serbestiya xwe serihılda, ramanên hızra milli dı nav me Kurdan da bere bere zılvedan, Kurdan zêdetır bala xwe dan ramanên milli yên Ehmedê Xanê.
Fıkr û siyaseta ku wê paşê lı dewleta nû ya Tırkan hukım bıkıra, dı despêka salên 1900 an da peydabûn; “İttahat ve Terakki” dıxwest lı ser axa dewleta Osmanliya ku dı dest da mabû, bı serdestiya mıletê Tırk dewleta Osmanli jınûvaavabıke. Lı gor vê fıkra nû dıviyabû ku mıletên ne Tırk yên mısılman bı zoreki bıhatına Tırkkırın û yên ne musılman ji bı tevdakuştın û bı nefikırınê bıhata wendakırın, wê dewleteki tenê jı Tırkan pêkhati bıhata avakırın. Vê fıkrê û hevkariya bı dewleta Almanan, dı şerê Cihanê yê yekan da feleketeki mezın ani serê dewleta Osmanliyan. Dı sala 1918 yan da dewleta Osmanli xusıri û teslimbû. Hın deverên dewleta Osmanliya jı aliyê dewletên ku şer qezanckırın va hate işgalkırın. İngiliz û Fransız ketın hın bajarên Kurdıstana ku bındestê Tırkan da bû. Kurdan lı Rıha, Meraş û Entabê lı hımberê Fransızan û lı başûrê Kurdıstanê da ji lı hımberê İngilizan serihılda û şerê wan kır.
Mustafa Kemal bı iddiaya parastına xilafet, padişah û dewleta Osmanliya, alikari û hevkariyê jı Kurdan xwest. Wi iddiadıkır ku pışti ku “dıjmın” jı axa Osmanli bıhatına derxıstın wê heqê Kurdan ji bıhata dayin, dewleta nû wê ya Tırkan û Kurdan bûya. Dı Meclisa Enqerê da nûnerên Kurdan ji hebûn û her wusa ji wek mebûsên Kurdıstanê bûn.
Dı dema ku Mustafa Kemal alikariyê jı Kurdan dıxwest da, ronakbir û zanayên Kurdan bûbûn du beş: Beşa yêkê dıgot ku dı vê dema tarixi da dıvê ku Kurd ji mina mıletên dın yên ku berê bındestê Tırkan bûn, serihıldan û nıha bûne xwedi dewletên xwe yên serbıxwe, bıkın û jı bo serxwebûna Kurdıstanê serihıldın û jı aliyê Tırkan va neyên xapandın. Ronakbirên xwediyê vê ditınê dı sala 1919 da lı Stenbolê şıkl û rengên alaya Kurdan destnişankır. Beşa dıdoyan, ku ya heri bı hêz bû, dıgot ku dı vê dema zehmet da dıvê em wek Kurd mıletê Tırk tenê nehêlın û destê alikariyê dırêjê wan bıkın, jı xwe vayê dıbêjın ku wê heqên me bıdıne me. Dı vê demê da, serokê Senatoya Osmanliyan, kurê Şêx Ubedullahê Nehri, Şêx Evdılqadır wusa dıgot: “Dı vê dema zehmet ya jı bo Tırkan da ku em serxwebûna Kurdıstanê bıxwazın dê rewşa Tırkan hê ji zehmettır bıbe û wê rewşa wan hê ji xıraptır bıbe û ev ji lı şerefa me Kurdan nayê. Dıvê nıho em destê alikariyê dırêjê wan bıkın. Jı xwe çewa ku wun dızanın Tırk dı bın banê dewleta Osmanliyan da jı bo avakırına Kurdıstaneki Otonom sozê dane me. Her wusa çewa ku wun ji pê dızanın, ku Tırk soza xwe negrın, hıngê mıletê Kurd dıkare bı rêya şer heqên xwe bıstine.” Pışti çend salên dın Tırkan soza xwe negırt û Kurd hatın xapandın û paşê ji, jı ber hın sedeman, me Kurdan nıkarıbû bı rêya şer bıgıhijın heqên xwe, Kurd şıkestın û her wusa ji weki gelek rêberên dın yê Kurdan, Mustafa Kemal Şêx Evdılqadır ji lı sêdarê da!
Dı dema heri musait û lıhevhati ya jı bo serbestiya Kurdan û Kurdıstanê da, malasef haya bapirên me Kurdan jı “bayê felekê” û feleketa ku dıhat tunebû. Wan alikariyê qatilên xwe yên sıberojê kır û her wusa ew bûn yek jı sedemên vê zıncira bındestiyê ya ku iroj dı stuyê me Kurdan da heye.
Dı dewleta nû ya Mustefa Kemal da, ku bı dêk û dolaban û bı xapandına Kurdan avabûbû, êdi ne Kurd dıviyabû wek Kurd bımana û ne ji Kurdıstan. Peymana Lozanê ne behsa heqên Kurdan û ne ji behsa Kurdıstanê dıkır. Tenê rêya bêşerefbûnê danin pêşiya Kurdan: Dıviyabû eslê xwe û zımanê xwe inkarbıkırana û Tırkbûnê qebûlbıkırına. Xêra ku Kurdan bı Tırkan kırıbû nıha bûbû toqa naletê û ketıbû stuyê me Kurdan.
Kurdan vê zulmê û zordariyê qebûlnekırın, jı bo heqên xwe û serbestiya xwe gelek caran serihıldan. Dewleta Tırka her carê bı qetliam, xwin, hoviti û bı nefikırına mecbûriyê cewaba daxwazên Kurdan da. Dewleta Tırkan jı bo asimilekırına zımanê kurdi seri bı her medotê da. Tenê Kurdên ku wê Kurdbûna xwe redbıkırana dıkarıbûn bıbûna xwedi wan heqên ku jı bo Tırkan derbasdıbû. Jı bo Kurdên serbılınd ji tenê mırın, zulm û zından hebû.
Ku iroj pırsgırêkeki bı navê “Pırsgırêka Kurdi” hebe, despêka vê pırsgırêkê en hındık dıgıhije sala 1923 ya. Jı ber ku Kurd û Kurdıstan bê heq û bê statu hatın hıştın ev pırsgırêk heye. Jı ber ku Kurd wek mılet layiqê bêşerefbûnê hatıne ditın ev pırsgırêk heye.
Lı hımber zulım û zordariyê serihıldan şertê heri sereke yê rûmet û şerefê ye û wek mılet me her ev kıriye. Wek mılet em bı qerar ın ku heta ku em bıgıhijın mırazê xwe em ê her dem xebat û mucadeleyê bıkın.
Mın hewcedariya behskırına van têkıliyên Kurdan û Tırkan û her wusa ji pêvajoya bındenstkırına mıletê Kurd dit, lewra ev e “çiroka” bındestkırına Kurd û Kurdıstanê.
Gelo dema rêveberên Tırkan vê felaketê anin serê mıletê Kurd çı bı serê cıvat û sistema dewleta Tırkan va hat?
İdelojiya Mustafa Kemal ya “yek mılet, yek zıman, yek ideoloji û yek serok” ku hevalbendê ideolojiyên Musolini û Hitler bû, cıvata Tırkan xıst nav qalıbên çimentoyê. Her fıkrên cıhê bı zordari û bı medodên mafiayi hatın tunekırın. Dema ku dewleta Tırkan 10 zıncirên bındestiyê dıxıst stûyê me Kurdan, mecbûrdıma ku 2 zıncirên newêrekti û bêxiretiyê ji têxe stuyê Tırkan. Fobiya serbestiya Kurdan û serxwebûna Kurdıstanê bı cıvata Tırkan hate qebûlkırın, Tırk bûn mıleteki bêkêr û nexweş. Xwin, enerji û ekonomiya mıletê Tırk ne jı bo refah û demokrasiyê, lê jı bo parastına statuya bındestmayina Kurdan hate xerckırın û hê ji tê xerckırın. Hukma leşkeran lı ser siyasiyan hate teqûzkırın û partiyên siyasi yên Tırk ji bûn figuranên vê leyistoka “demokrasiya” sexte û derewin. Dewleta Tırkan bû dewleteki bêitibar.
Nıha ji ez dıxwazım behsa daxwazên xwe bıkım:
Gava Yeka
Dı dema nıha da, ku behsa “Pırsgırêka Kurdi” tê kırın, dıvê ku pêşi sedemên vê pırsgırêkê bı serbesti werın munaqaşekırın. İdeolojiya Kemalizmê û qanûnên cezayê ya dewleta Tırkiyê, astengên heri mezın yên lı pêşiya vê serbestiyê ne. Dıvê ev qanûn werın betalkırın. Dıvê rêya jı bo avakırına partiyên Kurdan, bı navê wan ên Kurd û Kurdıstani were vekırın. Kurd dı navên mıletê xwe û welatên xwe da naxwazın tu “iskontoyê” bıkın. Mıletê Kurd jı bo navê xwe û navê welatê xwe heta nıha bedelên gelek mezın daye û hazır e ku bedelên di ji bıde. Dıvê bı her awayi serbestiya bir û baweriyê û avakırına komel, teşkilat û partiyan were pêkanin.
Jı bo vê zulma ku dewleta Tırkan lı me Kurdên mazlûm rewa ditiye, dıvê efûkırına xwe jı me Kurdan bıxwaze. Dıvê hemû rûpelên tarixa rûreş ya bındestkırın, qetliam û kuştına Kurdan û wêrankırına Kurdıstanê werın eşkerekırın û gunehbar dıvê werın cezakırın. Jı bo hemû mexdûrên dewleta Tırka dıvê tazminat were dayin.
Dıvê agırbesteki du ali jı aliyê dewleta Tırka û PKK ê va were ilankırın, jı bo kontrolkırına vê agırbestê dıvê hêzên navnetewi yên pêbawer lı Kurdıstanê werın bıcıhkırın.
Dıvê sistema cehşiti, ya “korucu” yan were betalkırın.
Dıvê dı bın çavderiya saziyên navnetewi yê pêbawer da, dewleta Tırkan û hêz û partiyên Kurdan jı bo serbestiya mıletê Kurd û Kurdıstanê dest bı muzakerayan bıkın.
Dıvê hemû gırtiyên doza serbestiya mıletê Kurd serbest werın berdan û jı bo her yeki jı wan tazminat were dayin.
Dıvê hemû Kurdên ku jı ber zulma dewleta Tırkan mecbûrmane dev jı welatên xwe berdın û lı welatên dın bûne multeci, karıbın bı serbesti vegerın welatê xwe û beşdarê xebatên siyasi bıbın. Dıvê xebata wan, yên gırtiyên siyasi û yên gerillayên PKK, ya jı bo serbestiya Kurdan wek “wezifeya leşkertiyê” ya jı bo Kurdıstanê were hesıbandın.
Dıvê hemû navên sexte û derewin yên gund, qesebe, bajar û bı aweyeki gışti yên erdniyariya Kurdıstanê û heremên Kurdên xwedicıh yên “Anatoliya Navin” werın betalkırın û disa navên rasti yên tarixi werın danin.
Dıvê lı Kurdıstanê wali, qeymeqam û rêveberên di yên idari jı aliyê Kurdan va bı hılbıjartın werın derxıstın û hêzên asayişê ji gırêdayiyê van rêveberan bın. Dıvê hêzên asayişê Kurd bın û xortên Kurdan tenê lı Kurdıstanê eskeriya “xwe” bıkın. Ordiya Tırkan ya işkalkar dıvê jı Kurdıstanê derkebe.
Dıvê perwerdeya mecbûri û ya bılınd ya zarokên Kurdan bı zımanê kurdi (Kurmanci û Zazaki) be, zımanê tırki dıvê wek zımanê biyani were fêrkırın. Her wusa Kurdên “Anatoliya Navin” û yên ku lı bajarên Tırkiyê dıjin, dıvê zarokên Kurdan karıbın lı kêleka zımanê tırki bı zımanê xwe ji perwerdebıbın.
Dıvê lı Amedê parlementoya Kurdıstanê were avakırın û Kurd bı hılbıjartınên demokratik nunerên xwe jı bo vê parlementoyê hılbıjêrın. Ev parlemento dıvê bıbe ciyê qerar û daxwazên serbestiya Kurdan û Kurdıstanê.
Gava dıduyan
Dıvê dı çavderiya saziyên navnetewi û kesayetiyên pêbawer da komisyoneki serbıxwe ya jı bo destnişankırına sınorên Kurdıstanê were avakırın. Jı bo destnişankırına axa ku Kurd lê dıjin, dıvê istatistik û demografiya beriya 1923 yan wek bıngeh were gırtın. Bı tu awayi neticeyên qetliam, nefıkırın û asimilasyona Kurdan dıvê neyête qebûlkırın. Her bı vi awayi jı bo deverên “Anatoliya Navin” ku Kurd lê dıjin ji dıvê sınorê nexşeye heremê were destnişankırın. Her wusa dıvê komisyoneki dın ya navnetewi jı bo şopandın û çavderiya pêkanina serbesti û heqên Kurdan were avakırın.
Gava Sısêyan
Pışti ku dı ev pengavên jorê dı demek tayinkıri da hatın bıcıhanin, Ango dema ku Kurd jı hemu tırs, zordari, tehditên dewleta Tırkan bıfılıtın û karıbın bı iradeya xwe ya serbest sıberoja xwe tayinbıkın, hıngê dı bın çavderiya saziyên mafên mırovan yên navnetewi da lı Kurdıstanê dıvê referandûm pêk were ka Kurd çı dıxwazın. Ka gelo federasyona Tırkiyê û Kurdıstanê, konfederasyona (hevkariya du dewletan) Tırkiyê û Kurdıstanê an ji Kurdıstaneki serbıxwe dıxwazın. Her wusa dıvê jı bo Kurdên “Anatoliya Navin” statuya otonomiyê were dayin û jı bo Kurdên ku lı bajarên mezın yên Tırkiyê dıjin ji mafên perwerdeya bı zımanê kurdi û mafên kulturi û siyasi were dayin.
Çıma Federasyon ne çare ye?
Dema ku Mustafa Kemalê dı sala 1923 ya da wek berdewamiya dewleta Osmanliya dewleta nû ya Tırkan avakır, pışti ku bı awayê gışti mıletê Kurd jı hemû heqên xwe bêpar hate hıştın û politikaya qetliam û asimilekırına Kurdan hate ajotın, hıngê dı pratikê da hemû pırên dı navbera mıletên Kurd û Tırkan da ji hatın xırakırın û hılweşandın. Çerxa zımanê tırki jı bo “pêşveçûna” zımanê tırki her xebıti û jı aliki va ji ev çerx zımanê me Kurdan hêra. Zımanê tırki lı ser Kurdan hate ferzkırın, wek neticeya vê politikaya zımankuj, iroj bı milyonan Kurd êdi bı zımanê kurdi nızanın û ev pêvajo bı awayeki gelek xırapkar her berdewam e.
Dı seri da dı warê perwerde û ekonomiyê da û her wusa dı gelek warên dın da ji, serdestiya zımanê tırki lı ser me Kurdan hınde bı hêz e ku dı federasyon an ji konfederasyoneki iddeal da ji ev serdesti ne mumkun e ku were şıkandın. Wê zımanê kurdi her wek zımanê stûxwar û wek zımanê kategoriya dıduyan bımine. Wê zımanê kurdi jı statuya zımanê mıleteki mezın derkebe û wê bıbe zımaneki folklorik yê nivsax û nivmıri. Dı mıjara zımanê kurdi da, ku wek mılet derdê me ne tenê 2-3 milyon Kurdên ku wê zımanê xwe dı sewiya zımanê Tırki da bıkarıbın dı hemû warê jiyanê da bıkarbinın be, (ku jı bo demeki dırêj garantiya berdewamiya vê rewşê ji tune ye) hıngê dıvê em serê xwe jı bo parastına sıberoja zımanê 20-25 milyon Kurdi bıêşinın. Tenê dema ku Kurd dewleta xwe ya serbıxwe avabıkın û bı her awayi jiyana xwe bı xwe û bı zımanê kurdi bırêvabıbın, hıngê wê zımanê kurdi jı vê bındestiyê bıfılıte.
Dewleta Tırkan bı politikayên xwe yên zımankuj per û baskên zımanê kurdi şıkandiye, zımanê kurdi êdi bı tu awayi dı nav sistemeki hevpar da, lı kêleka zımanê tırki, dı bın serdesti û siya zımanê tırki da nıkare bıji. Tenê dema ku Kurdıstaneki serbıxwe were avakırın, wê hıngê Kurd karıbın bırinên zımanê kurdi bıkewinın û dermanbıkın.
Wekheviya zımanên tırki û kurdi dı nav sistemeki hevpar da qet ne mumkun e. Tenê wek hipotez, ku dı sistemeki hevpar da, zıman û kultura tırki bı qanunên diktatoriye jı bo 20-30 sal were yasaxkırınê, çewa ku Tırkan ani serê me, her bı vi awayê ku Kurd ji binın serê Tırkan û zıman û kultura kurdi lı ser mıletê Tırk were ferzkırınê, hıngê pışti 20-30 salan em ê bıbın wekhev! Û hıngê ku em bıvên, em dıkarın bı bırati (!) bı hev ra bıjin. Lê em wek mılet tu car nebûne xwedi ramanên hov yên bı vi awayi û nabın ji.
Rewşa ku ev 86 salên xırapkar yên zımankuj avakıriye, bı tu awayayi bı otonomi, fedarasyon an ji bı konfederasyonê ranebe û ev rewş bı tena serê xwe, jı bo daxwaza serxwebûna Kurdıstanê bes e. Jı bo ku zımanê me bıji û bı vi awayi dı sıberojê da ji mıletê me lı ser piya bımine, dıvê em dı nav tu sistemeki da bı Tırkan ra nejin. Ku em mecbûr bıminın statuyeki jı serxwebûnê kêmtır qebûlbıkın ji, dıvê raman û xebata me, berê pusulaya me her serxwebûn be.
Dı parastına zımanê kurdi da, wek Kurd gelek wezıfên me bı xwe ji hene û ev hatıne gotın ji û nıho ev ne mıjara vê nıvisê ye.
Dema ku Kurd dewleta xwe ya serbıxwe lı ser hemû axa xwe da avabıkın, hıngê wê mıletê Tırk ji ber bı demokrasi û refahê va here. Serxwebûna Kurdıstanê lı anagorê menfeatên mıletê Tırk e ji. Lewra wê êdi qet hewce ninbe ku Tırk beşeki mezın yê ekonomi, refah û her wusa ji xwina xwe jı bo bındestmayina Kurdan xercbıkın. Ev 86 sal ın ku Tırk bûne bela serê Kurdan û Kurdan ji jı ber vê zulma ku lı wan hatıye kırın Tırkan tu car rıhet nehıştıne. Tırkiyeki bê Kurdıstan wê xweştır û demokratiktır be.
Hatıbe wêrankırın ji, dı warê abori da paşdamayi be ji, çiya be an ji deşt be ji welatê me bı me xweş e û lı ba me şêrin e. Ne bı petrola ku bûye bela serê me, lê bı hızkırın, demokrasi û xebatê em dıkarın welatê xwe jı xwe ra bıkın buhışt. Bıla Tırkiye ya we Tırkan be û Kurdıstan ji lı me piroz be.
İroj lı ser rûyê dınê jı 200 i zêdetır dewletên serbıxwe hene. Kurd bı nufusa xwe yek jı 30 mıletên heri mezın yê dınê ne û bêdewletbûn ji jı bo me Kurdan bêxireti û şerma heri mezın e. Me Kurdan qerara xwe daye, dıvê wek mılet em lı ser piya bıminın û bıjin. Mıletên serbılınd yên bı şeref, wek dewlet lı ser piya ne û sıberoja xwe kırıne nav garantiyê, em ji wek mılet dıxwazın weki wan bıkın.
Ez dızanım ku iroj derdê we Tırkan ne çareserkırına pırsgırêka Kurdan e, wun dıxwazın anagorê dema nıha sistema dewleta Tırkan restorebıkın. Wun ji baş pê dızanın ku jı ber sedema politikayên we yên zımankuj, iroj zımanê kurdi ketiye taya mırınê. Wun bı xwe bawer ın ku, bı heqên pıçûk yen ku wun bıdıne Kurdan ev pêvajo jı rotaya xwe dernayê. Her çıqas rewş ev be ji, wek Kurdeki ez ê her qerara ku wun ê jı bo parastın û pêşvaçûna zıman û kultura kurdi bıstinın, pozitif bıbinım.
Lê dıvê were zanin ku êdi derz lı wê statuya berê ya bındestmayina Kurdan ketiye. Hızr û ramanên politik yên jı bo serbesti û heqên Kurdan, iroj jı aliyê bı milyonan Kurdên bakûr va têne eşkerekırın. Jı nıha va Kurdıstaneki federe bûye ciranê dewleta we. Hesabên we jı bakûrê Kurdıstanê zêdetır lı ser wê derê ne. Xewn û niyeta we xapandın û xırakırına statuya başûrê Kurdıstanê ye. Wê leyistoka ku Mustafa Kemal dı navbera salên 1919-23 yan da ani serê me Kurdên bakûr, nıha wun dıxwazın binin serê Kurdên başûr ji. Wun dıxwazın bı dêk û dolaban Kurdên başûr jı bo yekitiyeki bı Tırkiyê ra iqna bıkın û bı vi awayê hem bıbın xwediyê petrola Kurdıstanê û hem ji dı pêvajoyeki ne dûr da toqa naletê têxın stuyê Kurdên başûr ji û vê statuya wan ya nıha xırab û pûçbıkın.
26/10/2009
Serhad Bapir
Resam û grafikçêker.
Têbıni: Ev nıvis cara pêşi dı malpera http://www.netkurd.com ê da hatiye weşandın.
Subscribe to:
Posts (Atom)
