Lı her çar perçeyên Kurdıstanê û lı diasporayê bı sedan hunermendên şêwekari yên Kurd yên jêhati hene ku hunera wan dı asta cihani da ye.
Mumkin be profilek kurt li ser xwe
binivîse…
Anagorê qeyda nıfûsê, ez dı sala 1964a da
lı navçeya Tetwanê ku gırêdayiyê Bedlisa bakûrê Kurdıstanê ye hatım dınê.
Xwendına mın ya despêkê lı Sıliva ya Diyarbekırê û ya navin û liseyê ji Tetwanê
pêkhat. Bı rêya kekên mın, ez dı nava dehsaliya 1970 ya da bı Kurdbûna xwe
hısiyam û ketım nav refên tevgera rızgarixwaza Kurdıstanê. Jı ber xebatên
siyasi dı sala 1983 ya da sere mın bı cuntaya hıngê ya Tırkiyê ra kete belayê,
lı mın geriyan. Derdora sal û niv ez lı Kurdıstanê û lı Tırkiyê fırar mam û
paşê jı mecbûriyê dı sala 1984 a da revim û wek penabereki siyasi mın xwe
sıpart dewleta Yunanistanê.
Dı sala 1985 a da mın jı Enstituya Kurdi ya
Parisê bursa xwendınê sıtand û dı navbera salên 1987-1992 ya da mın beşa nigari
(wêne) ya akademiya hunerên cıwan lı bajarê Thessaloniki xwend. Her wusa disa
pışti neh salan, mın dı navbera salên 2001-2007 a da wek diploma dıduyan beşa
grafikê ya heman zaningehê bı dereceya heri baş qedand.
Jı sala 1997 a û vır va wek mamosteyê
hunerê dı dıbıstana navin û liseyê da dıxebıtım. Mın heta nıha lı Yunanistanê 7
û lı Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê ji pêşengeheki xwe yê ferdi pêkaniye û her
wusa ji lı Yunanistanê û lı hın dewletên dın beşdariyê jı 100 i zêdetır
pêşengehên komi bûme. Ez lı Yunanistanê endamê çend yekiti û komeleyên
hunermendên şêwekariyê me.
Dı navbera salên 1986-1989 a da ez hevkarê
rojnemeya Kurdıstan Press bûm û her wusa dı kovara mizahi ya bı nave Zengıl
(1987) da çend karikatorên mın hatıne weşandın. Dı salên 1990-1991 a da lı
bajarê Thessaloniki, lı ser pêlên FM, dı Radiyo Kivotos da mın bernameya
hefteyi ya 2 sıeti bı nûçe, şırove û muzika kurdi çêdıkır.
Şêwekarî di
asta huner de, xwedî çi rol e?
Hunera şêwekari beşeki
gırıng ya hunerê ye. Dı diroka mırovatiyê da yek jı awayên derbırina mırovan
yên heri pêşi ye. Dıvê em jı bir nekın ku dı dirokê da despêka nıvisandınê bı
xwe ji, bı nigaran despêkıriye. Çı wek nigar, çı ji wek heykel û awayên dın jı
ber ku bı şıkl û reng têne çêkırınê, tafıl bandorê mırov dıkın. Keseki jı bo
karıbe pırtûkeki bıxweyne dıvê xwenda be, lê jı bo wêne an ji heykeleki bıbine
tenê ditına bı çavan lazım e. Bê guman jı bo ku em baş jı hunera şêwekariyê
fêhm bıkın pêdıviya bı perwerdeya huneri heye.
Şêwekarî ji
dema antik ve, ew beşê hunerê, ku bandor li mirovayetiyê kiriye. Şêwekarî bû ye
nivîsandina dîrokê ji alî hunerê ve jî, ger nirxandina we di vê mijarê de
bigrin…
Dı dirokê da dı
navnera ol û hunera şêwekariyê da têkıliyeke xwırt hebûye, ol jı bo fıkrên xwe
nigar û heykela bıkaraniye. Bı avabûna dewletan ra û bı peydabûna çina xwedi mal û mılk ra êdi
hunera şêwekariyê kariye hınek jı olê serbıxwe bıbe û pivanên sıpehibûnê ango
estetikê hêdi hêdi zêdetır rol leyistıne. Lı parzemina Awrupayê da pışti
serdestiya ola Xristiyanetiyê hunera şêwekariyê derbeki mezın xwariye û
berhemên huneri yên serdema Yunanistana Antik, Roma û medeniyetên dın wek pût
hatıne hesıbandın û hatıne xırakırınê vêca tenê rê daye hunera nigari ya oli ya
stilizekıri. Ola İslamê bı xwe ji vê pêvajoyê domandiye û tenê rê daye hunera
dekoratif ya geometrik û nexşên nebati û her wusa ji lı hın deverên weki İran,
Hindistan, dewleta Osmani û Kurdıstanê da hunera minyatori wek nigar û neqşên
ser pırtûkan peydabûye.
Dı sedsala 15 ya p.Z. da, bı despêka Ronesansê
ra hunera şêwekari disa lı xwexıstiye û berebere geş bûye. Dı vê serdemê da
çina bazırgan, manifaktor û aristokratan alikariya hemû beşên hunerê kırıne,
sipariş dane hunermendan û hın caran ji bune sponsorê hunera wan.
Têkiliyeki yekser
dı navbera asta hunerê û avabûna dewletan va heye, dewletên bı hêz hunereki bı
hêz avkırıne.
Bê guman dema
materyalên pêdıvi ango berhemên şêwekariyê lı ber destan hebın, hıngê merıv
dıkare bı van berheman behsa dirokê bıke û dirokê şırove bıke. Dı dirokê da
xeyni berhemên nıviski, heta peydabûna teknika fotografiyê (1827) tenê bı rêya
wêne û heykelan û her wusa ji şûnewarên kevnar haya me jı serdemên diroki
çêdıbe, bı vi awayi vêca em dıkarın şıklên faraûnan, yên İskenderê Mezın,
Platon, Aristo û hwd. nasbıkın. Hunera şêwekariyê çavkaniyeki baş yê
diroknasinê ye.
Bandora hunerê
şêwekarî – di proseya pêşkeftina neteweyî de heye? Nirxandina te çi ye?
Bê guman çewa her
aktiviteyê ronakbiri, dıkare bandore hunera şêwakari ji dı pêvajoya pêşkeftına
netewi da hebe. Lê ev yek bı xwebıxwe çênabe, jı bo ku heta dereceyekê ev yek
pêkwere, pêdıvi bı sazi û bınesaziyê heye. Perwerdeya hunera şêwekari,
muzaxaneyên hunerên nûjen, galleriyên hunerê, cıvanbend (koleksion) û hwd. hemû
xwediyê rola xwe ne û ev hemû dıvê ne yên dewletên dagırker, lê yên me bı xwe
bın, da ku kêri me werın. Kêm jı van tıştan tenê lı başûrê Kurdıstanê hene. Ez
meraq dıkım, lı başûrê Kurdıstanê ka dı pırtûkên zıman, edebiyat, cıvatnasi,
dirok û hwd, da, çıqas cıh dıdın berhemên huneri yên hunermendên cihani û yên
Kurd? Lı vır Yunanistanê da ev pırtûkên dersan tıje bı berhemên huneri ne.
Hunerê
şêwekarî di nav civata Kurd de, li Kurdistanê – kariye bandora xwe ya cîhanî
bilîze?
Dı dirokê da dema
ku dewletên Kurda hebûne, an ji dı dema mirektiya Kurdan da, Kurdan bı xwe ji
hunera şêwekariyê avakırıne. Heykelên metali yên bı hunera dı asta bılınd da,
ya serdema Medan dı muzexaneyên dewletên Rojava da hene, heykelên lı ser gor û
mabedên lı Kermanşanê û deverên dın yê Kurdıstanê da ku hene disa gelek gırıng
ın, her wusa ji minyatorên ku dı pırtûka Şerefxanê nemır Şerefnameyê da hene,
ihtimaleki mezın e ku bı destê Kurdeki çêbûne. Disa lı Kurdıstanê lı ser kele,
bırc, lı ser kêlên gorıstanan nigarên huneri hene. Dıvê em jıbirnekın ku lı
Kurdıstanê gelek paşmayiyên huneri yên dema Yunaniyên Kevnar û imparatoriya
Romayê ji hene, wek heykelên qerese yên mitolojiya Yunanan û ya heremê lı
çıyayê Nemrûd a Şemsûrê û mozayikên gıranbûha yên lı Zeugma ya kevnar lı perava
çemê Fıratê lı bajarê Dilokê.
Dema ku dewleta
te tunebe, çewa ku tu ne xwediyê welatê xwe yi her wusa ji wek mılet tu ne
xwediyê berhemên paşmayiyên diroka xwe yi ji. Ev paşmayiyên huneri ji dıkebın
ber xezeb û talana dagırkeran.
Diroka hunera
şêwekariya nûjen ya Kurdan nagıhije 100 sal beriya nıha. Mezûnên Kurd yên
akademiyên Stenbol, Bexda, Tehran û Şamê, zêdetır ji pışti niva sedsala 20 an
berhemên huneri afırandıne. Lê jı ber ku nasnameya netewi ya Kurdan lı Tırkiyê,
İran û Sûriyê qedexe bûye, kêm hunermendan mehrumiyet, bar û berdêla Kurdbûnê
hılgırtıne ser xwe. Ev tışt heta dereceyekê lı Iraqê ji wusa bûye.
Herçi mıletê Kurd
e, jı bındestiyê nıkaribûye bı awayeki baş û xwurt lı bıngehên xwe yên
mıletbûnê xwedi derkebe, vêca wê çewa karıbe lı hunermendên xwe xwedi derkebe.
Lı welatên
Rojava, dı serdema berê da hebûna çina bazırgan, manifaktor û aristokrasiyê
rewşeki baş jı bo geşbûna hunerê avakıriye, dı serdema dewletên modern da vêca
dewlet bı xwe şert û mercên afırandın û geşkırına hunerê avakırıne, çina
burjuvaziyê ji pışgıriyê daye vê pêvajoyê, akademiyên hunerên cıwan, muzaxane
hatıne avakırınê, gelek dewlemend cıvanbendên xwe yên ferdi avakırıne.
Jı aliyê di va,
jı bo hunera şêwekari pêşkeve, pêdıviya vê hunerê bı rexnegır û dirokvanên
hunêrê ra heye. Ev zana û pısporên hunerê bı pivanên navnetewi hunera ku hatiye
afırandın analiz û şırove dıkın, vê hunerê bı cıvat, buyer, serdem û dirokê va
gırêdıdın, hurguli û têkıliyan derdıxın meydanê. Mıxabın lı ba me Kurdan ne
rexnegır û ne ji dirokvanên hunerê hene, ku hebın ji mın hê ne bıhistiye.
3 perçeyên
Kurdıstanê bındest ın, lê lı ser nivê başûrê Kurdıstanê da ev 27 sal ın ku
desthılatdariya kurdi heye, dıbêjın bı dehan milyarder (dolar) û bı hezaran ji
milyonerên Kurd hene, ev baş e. Lê lı nık wan ne fehma hunera şêwekariyê heye û
ne ji hınde hızra netewi ya xwırt heye: Pışti ku bı dewlemendiya xwe vê dınya
hanê garanti kırıne, dıçın mızgefteki dıdın avakırınê jı bo dınya di ji mısoger
bıkın! Aso û fehma wan hınde ye, jı wan nayê herın dıbıstan an ji
pırtûkxaneyeki jı bo xelkê xwe avabıkın. Bê guman dıbe ku hın istisna hebın, lê
bı awayê gışti wusa ye. Tê gotınê ku lı başûrê Kurdıstanê anagorê nispeta
nıfûsê jı Erebistana Sıûdi zêdetır mızgeft hene û pıraniya wan ji dı van 27
salan da hatıne lêkırınê!
Dı dewletên mezın
û pıçûk yên xelkê da, ev çina dewlemend jı xwe ra cıvanbendên bı hunera
hunermendên mıletê xwe avadıkın, dıbın sponsorên pêşengehan, katalogan dıdıne
çapkırınê, alikariya dewleta xwe dıkın da ku muzexaneyên hunera nûjen were
avakırınê û hwd.
Bi taybetî di
salên dawî de – li diaspora, Kurd serkeftinên mezin di gelek babetan
bidestxistin e. Di edebiyatê de, di werziş de, di beşên zanyarî de… Di ast a
şêwekariyê de çawa ye?
Lı her çar
perçeyên Kurdıstanê û lı diasporayê bı sedan hunermendên şêwekari yên Kurd yên
jêhati hene ku hunera wan dı asta cihani da ye. Her yek jı wan bı anagorê
imkanên xwe hunera xwe dıafrinın û wek hunermendên mıleteki bındest û bê dewlet
layıqê çı bın vêca ew tê sere wan. Dema dewleta te tunebe, ê hıngê saziyên te
yên peywendidar ji tunebın, hıngê ne tenê dı hunera şêwekariyê da, her wusa ji
dı hunera muzikê û gotınê da, ango dı edebiyatê da ji per û baskên Kurdan
qusandi be.
Lı diasporayê
Kurd nıkarın bı nave welatê xwe beşdari tu aktiviteyi bıbın, jı ber ku hê
dewleta me tuneye. Ast û menzila aktiviteyên Kurdan nagıhije wê sewiya mıleteki
xwedi dewlet ya bı nıfûsa 1 milyon kesi ji. Ka bıfıkırın, ev nêziki 70 sal ın
ku bı sedhezaran Kurd lı Almanyayê dıjin, hê nû dı van rojan da wergera almani
ya Mem û Zinê hate çapkırınê, baş e, lê wê Mem û Zin, wek berhemeki edebi yê
mıleteki pıçûk yê xwedi dewlet ji lı Almanyayê leqayi eleqeyê neyê, lewra
dewletên mezın û pıçûk, bı sazi, dıbıstan, diplomasi û bı hêza xwe ya abori
politikaya xwe ya rewşenbiri û kulturi dı nav xwe da û lı dervayê dewleta xwe
da dıkın.
Kek Serhad,
hunermendê şêwekarên Kurd li diaspora – xwedî çi eleqeyêtê? Gava tê zanîn – hûn
Kurd in, ev yek di nêzîkahiya beramberî hunerê we de – rolek erênî yan neyênî
dilîze?
Çewa ku mın got
dema dewleta te tunebe hıngê rewşeki anormal peydadıbe. Fenomena hın
hunermendên ecêb yên ku lı ba Kurdan Kurd, lê lı ba Tırkan dıbın Tırk û her bı
vi awayê dıbın Ereb û Farıs jı vê bêdewletbûnê ye. Gunê kesên demokrat û
mırovhız bı Kurdan tê, jı ber ku Kurd bındest ın. Kes din nine ku xweziya xwe
bı Kurdan û bı bêdewletbûna wan bine. Eleqe ji wê anagorê vê yekê be. Lı
Awrupayê kêm hunermendên şêwekariyê yên Kurd hene ku bêyi ku kareki dın bıkın,
dıkarın debara xwe bı fırotına berhemên xwe dıkın. Pıraniya hunermendên
Kurd jı bo debara xwe bıkın û hunera ku
dıafrinın xwedi bıkın mecbûr ın dı kareki da bıxebıtın.
Nebûna dewleta
Kurd – li gor baweriya te – astengiyan li pêşpêşkeftina Hunerê Şêwekarî jî –
peyda dike?
Bê dewletbûn
gelek deriyên pêşveçûnê lı ser rûyê merıv dıgre. Dı seranserê cihanê dema
statuya mıletê te tunebe hıngê ne tenê statuya hunermendên şêwekariyê yên Kurd
û her wusa ji statuya tu tışteki dın yê
Kurd ji wê tune be. Her çend salan carek lı gelek dewletên cihanê lûtkeyên
hunera şêwekari yên bı navên Biennale, Trienalle û bı navên dın çêdıbın, dı van
aktiviteyan da her dewlet xwediyê cıheki ye û lı wê derê hunera şêwekari ya
heri balkêş ya welatê xwe nişanê cihanê dıdın. Her wusa ji galleri yên hunerê
yên jı gelek dewletan dı navbera xwe da tor û peywendiyên pêdıvi avadıkın da ku
hunermend û hunera mıletê xwe derinın pêş.
Çi
xebat-projeyên ber destên te de, hene?
Na tune ne!
Ev pırsên ku tu
jı mın dıki hemû pırsên gışti ne, lê ez beni nıha ez pêşengeheki gelek mezın
çêdıkım û ev pêşengeh heta 29ê Adarê dıdome, dıviya çapemeniya kurdi bala xwe
bıdaya vê pêşengehê û her wusa ji naveroka berhemên vê pêşengehê, mıxabın ev
pêşengeh dı çapemeniya kurdi da nebû nûçeyeki pıçûk ji û vayê pışti 4 rojên dın
ji ev pêşengeh dıqede. Tu nabe, mın van berheman ilahi jı bo bıbın nûçe,
bername û reportaj çênekırıne, jı mın hatiye û bêy ku xema tu tışti bıxwım mın
çêkıriye.
Beriya ku
pêşengeha mın destpêbıke, mın jı kanala Kurdıstan 24 ê ra û jı pıraniya çapemeniya
kurdi ra “Daxwiyaniya Çapemeniyê“ bı tevi fotografên çend berhemên xwe şandıbû.
Paşê mın jı te ra ji şand. Dı vê daxwiyaniyê da hın ramanên mın yên lı ser vê
pêşengehê hene, gelo te xwend?
Dı du salonên ku
tevi hev jı 250 m2 zêdetır ın da, ez 172 wêne û installation (bıcıhanin) eki xwe, yên ku mın dı van 5-6 salên dawi da
çêkırıne, nişanê xelkê dıdım.
Vêca hemû
berhemên mın ji, çewa ku xwıya dıkın, lı ser xelkê ku lı ser rûyê Merihê dıjin
ın! Dıbe jı ber vi sedemi çapemeniya kurdi bala xwe nedabê vê pêşengehê!
Nızanım tışteki dın bêjım.
Ya aktuel ev pêşengeh
bû û dêlva pırsên gışti yên lı ser hunerê, dıviyabû pırs lı ser berhemên vê
pêşengehê bûna.
No comments:
Post a Comment